________________
४०२
भगवतीसूत्रे
अवक्तव्य
पर्यायैः आदिष्टे - आदेशे सति तैयपदिष्टा सती नो आत्मा-अनात्मा भवति, पररूपापेक्षया असद्रूपा भवतीति भावः, तदुभयस्य - तयोः स्वपरयोरुभयं तदेव वोभयं तदुभयं तस्य पर्यायैः आदिष्टे - आदेशे सति तदुभयपर्यायै व्यपदिष्टा सतीत्यर्थः अवक्तव्यम् अवाच्यं वस्तु स्यात्, तथाहि रत्नप्रभा पृथिवी आत्मा - सद्रूपा इति च वक्तुपशक्या तस्याः परपर्यायापेक्षयाऽनात्मवात् नापिनो आत्मा अनात्मा असद्रूपा इति च वक्तुं शक्या स्त्रपर्यायापेक्षया तस्या आत्मश्वात्, इत्यतः अवक्तव्यमिति, अवक्तव्यश्वं चात्रात्मानात्मशब्दापेक्षयैव बोध्यं नतु सर्वथा, योंकी वर्णादिरूप पर्यायों की अपेक्षा से वह सद्रूप नहीं होती है, उनकी अपेक्षा से तो आदिष्ट होने पर वह नो आत्मा-असद्रूप होती है२ तथा जब इन दोनों पर्यायों को युगपत् कहने की अपेक्षा से उसका विचार किया जाता है तब वह सदरूप और असद्रूप दोनों पर्यायों के द्वारा वह अवक्तव्य हो जाती है क्योंकि उसमें ये दोनो धर्म हैं-जब एक ही समय में इन दोनों धर्मो का उसमें प्रतिपादन करने का प्रयत्न किया जावेगा तो वह बात युगपत् कैसे बन सकती है ? कारण शब्दों की प्रवृत्ति तो क्रमशः हीं होगी - जब उसमें सद्रूपता का कथन किया जावेगा तब वह असद्रूपता के कथन से रहित हो जावेगी और असद्रूपता के कथन में सद्रूपता के कथन से तात्पर्य कहने का यही हैं कि सद्रूप और असदरूप इन दोनों धर्मों से युक्त होने पर भी वह सद्रूपत्व और असद्रूपत्व प्रतिपादक शब्दों से एक काल में वाच्य नहीं हो सकती है। यहां जो
1
પાંચાની અપેક્ષાએ તે સદૂરૂપ હાતી નથી, તેમની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ (थित) उरवामां आवे तो तेनो आत्मा (असह३५) हाय है. मने न्यारे
આ બન્ને પર્યાયાને એક સાથે કહેવાની અપેક્ષાએ તેના વિચાર કરવામાં આવે, ત્યારે તે સદ્ગુરૂપ અને અસટ્રૂપ, આ બન્ને પર્યંચ દ્વારા અવક્તવ્ય થઈ જાય છે, કારણ કે તેમાં એ બન્ને ધર્મ છે—જ્યારે એક જ સમયે આ અને ધર્મનું તેમાં પ્રતિપાદન કરવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવે, ત્યારે તે વાત યુગપત્ (એક સાથે) કેવી રીતે સસ્તંભવી શકે ? કારણ કે શબ્દોની પ્રવૃત્તિ તા ક્રમશઃ જ થશે-જ્યારે તેમાં સદૃરૂપતાનુ કથન કરવામાં આવશે, ત્યારે તે અસદ્ગુરૂપતાના કથનથી રહિત થઈ જશે, અને જ્યારે તેમાં અસદૂરૂપતાનું કથન કરવામાં આવશે, ત્યારે તે સરૂપતાથી રહિત થઈ જશે આ કથનનુંતાપ એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વી સરૂપ અને અમરૂપ આ બન્ને ધર્માંથી ચુંક્ત હાવા છતાં પણ તે સરૂપ અને અસ ્રૂપ પ્રતિપાક શબ્દો વડે એક કાળે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૦
