________________
मुघा टीका स्था०२ उ०२२०२१ देवनारकादीनां कम बन्धस्तद्वेदननिरूपणम् ३३१
ज्योतिष्का इत्यर्थः, तेऽपि द्विधा-वारस्थितिकाः, गतिरतिकाश्चेति। तत्र-चारस्थितिका:-चारे-ज्योतिश्चक्रक्षेत्रे स्थितिः अवस्थानं येषां ते तथोक्ताः स्थिरा-समयक्षेत्रवाहियत्तिन इत्यर्थः । गतिरतिकाः-गतौ-गमने रति र्येषां ते तथोक्ताः समयक्षेत्रवत्तिनइत्यर्थः। गतिसमापनकाः-गतिमन्तः भवनपतिवानव्यन्तरा इत्यर्थः, तेषां होते हैं वे चिमनोपपन्नक देव हैं, ज्योतिष्क देव भी दो प्रकारके होते हैं एक चारस्थितिक और दूसरे गतिरतिक ज्योतिष्कचक्रक्षेत्र में जिनकी स्थिति होती है वे चारस्थितिक है अर्थात् समय क्षेत्र वहिवर्ती देव चारस्थितिक ज्योतिष्कदेव हैं और जो ११२१ हजार योजन सुमेरु की चोटीको छोड़कर इस ढाईद्वीप की नित्य प्रदक्षिणा करने रूप गति क्रिया में रत रहते हैं वे गतिरतिक ज्योतिष्कदेव हैं अनशन आदि तपस्या के प्रभाव से जो देवत्व पद को प्राप्त हो चुके हैं ऐसे देव उर्बोपपन्नक होते हैं ये उर्योपपन्नकदेव कल्पोपपत्रक और विमानोपपत्रक इस प्रकार से दो प्रकार के होते हैं चारोपपन्नकदेव ज्योतिश्चक्रक्षेत्र में उत्पन्न होकर वहीं पर स्थिति करने वाले ज्योतिष्कदेव हैं ये गमनशील नहीं होते हैं किन्तु अपने अपने स्थानपर ही स्थिर होकर रहते हैं। ऐसे ये चारस्थितिक देव ढाई द्वीप से बाहर के क्षेत्रों में ही रहते हैं । ढाई द्वीप के भीतर जो ज्योतिष्क देव रहते हैं वे गतिरतिक ज्योतिष्क देव हैं। तथा भवनपति एवं वानव्यन्तरदेव गति समापन्नक पद से गृहीत हुए
ज्योति । ५ मे ४२॥ डाय छे-(१) या२स्थिति भने (२) ગતિરતિક, જતિષ્કયચક ક્ષેત્રમાં જેમની સ્થિતિ હોય છે, તે દેવને ચારસ્થિતિક દેવ કહે છે, એટલે કે સમય ક્ષેત્ર બહિવર્તી ( સમય ક્ષેત્રની બહાર રહેલા ) દેવને ચારસ્થિતિક જતિષ્ક દેવ કહે છે. અને જે તિષ્ક દેવે ૧૧૨૧ હજાર જનપ્રમાણુ સુમેરુની ચેટને (શિખરને) છેડીને આ અઢી દ્વીપની નિત્ય પ્રદક્ષિણા કરવારૂપ ગતિ ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત રહે છે, તેમને ગતિરતિક
તિષ્ક દેવે કહે છે અનશન આદિ તપસ્યાના પ્રભાવથી જે જ દેવત્વને પ્રાપ્ત કરી ચુક્યા છે, એવાં દે ઉર્વોપપન્નક હોય છે. તે ઉપપન્નક દેવ કપિપન્નક અને વિમાને પપન્નકના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. ચારપપત્તક રવા તિક્ષક ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાં જ સ્થિતિ કરનારા જ્યોતિષ્ક દે ૩પ હોય છે. તેઓ ગમનશીલ હતા નથી, પરંતુ પોતપોતાના સ્થાનમાં જ સ્થિર થઈને રહેતા હોય છે. એવાં તે ચારસ્થિતિક દેવે અઢી દ્વીપની બહારનાં
ત્રામાં જ રહે છે. અઢી દ્વીપની અંદર જે જયોતિષ્ક દે રહે છે, તેઓ ગતિરતિક તિબ્બે જ હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૧
