________________
હિંદુ રાજાઓના સમયમાં આજના કરતાં પણ ઘણી સારી વસતીગણતરી થઈ શકતી. પશુ, ગોધન, પેદાશ વગેરેના આંકડા પણ તૈયાર જ રહેતા. એમ કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્રના આધારે સમજાય છે. મેગાસ્થનીસે પણ પ્રજાના જન્મ-મરણના આંકડા, મૌના સમયમાં તૈયાર રહેતા હોવાનું જણાવ્યું છે. પંડિત ભગવાનલાલ ઈંદ્રજી એ હકીક્ત નહોતા જાણતા, તેથી ખારવેલના પ્રથમ રાજ્યવર્ષના અહેવાલમાં જે વસતી ગણતરી આપી છે તેનો અર્થ ઉકેલી શક્યા નહિ. આજના ઓરીસા કરતાં, કલિંગ ઘણું મોટું હતું. આંધ્ર દેશ-તૈલ નદી સુધી એના સીમાડા પહોંચતા હતા. કલિંગની વસતી, ખારવેલના પહેલા વર્ષમાં ૩૫ લાખની હતી.
એ ગણતરી કેટલી ચોકક્સ હતી તે જાણવાનું એક સાધન આપણી પાસે છે. લગભગ ૭૫ યા ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં અશોકે જ્યારે કલિંગમાં કાળો કેર વર્તાવ્યો, ત્યારે એક લાખ બંદીવાન બન્યા અને દોઢ લાખ ઘાયલ થયા-મરાયા, એવી મતલબનો અશોકે પોતે જ એક શિલાલેખમાં ઉદ્ગાર કાઢ્યો છે, તો પછી કલિંગની કુલ વસતી કેટલી હોવી જોઈએ?
જર્મન યુદ્ધ શાસ્ત્રીઓએ હિસાબી દૃષ્ટિએ એવો નિર્ણય કર્યો છે કે, કુલ વસતીમાંથી સેંકડો પંદર જણ પોતાના દેશની સ્વતંત્રતા માટે લડવા બહાર પડે છે. આ હિસાબે અશોકના વખતમાં કલિંગમાં ૩૮ લાખની વસતી હોવી જોઈએ. આ રીતે ખારવેલના સમયમાં ૩૫ લાખ મનુષ્યોની વસતી હશે.
શિલાલેખનું પ્રમાણઃ શિલાલેખ ૧૫ ફૂટથી સહેજ વધુ લાંબો અને પાંચ ફૂટથી સહેજ વધુ પહોળો છે. ઘણા કારીગરોના ટાંકણાં એની ઉપર ફરી ગયા હશે, કારણ કે અક્ષરો કંઈ એક જ જાતના નથી.
લેખ ભાષાઃ ભાષા પાલીને બહુ મળતી આવે છે. એના પ્રયોગો પણ જાતક તથા બૌદ્ધપિટકોને મળતા છે. શબ્દની છટા એમ બતાવે છે કે લેખનો રચયિતા કાવ્યકુશળ હોવો જોઈએ. શબ્દો ચૂંટેલા છે : શૈલી સંક્ષિપ્ત છે, સૂત્રોની સાથે પણ સ્પર્ધા કરે એવી.
મહારાજા ખારવેલ
૧૧૧૧-~~~~~~~~~
*** ૧૪૯
