________________
૨૬૮
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન અને આધુનિક વિજ્ઞાન - ૫ પ્રકારના રસ:- તીખો, કડવો, તૂરો, ખાટો અને મધુર. + ૨ પ્રકારની ગંધ - સુરભિ (સુગંધ) અને દુરભિ (દુર્ગધ). – ૫ પ્રકારના વર્ણ - કાળો, લીલો, લાલ, પીળો અને સફેદ.
આ ૨૦ પેટાભેદો સ્થૂલદષ્ટિકોણથી બતાવ્યા છે, પ્રત્યેકના તીવ્રતા અને મંદતાની દૃષ્ટિએ અનંતભેદો પડશે.
[૧] સ્પર્શના ૮ પ્રકારની સમજ :- જૈનશાસ્ત્રોમાં સ્પર્શનેન્દ્રિય શરીરના આકારની છે. તે સમગ્ર શરીરમાં વ્યાપીને રહેલી છે. તેના વડે સ્પર્શના આઠેય પ્રકાર જણાય છે. વિજ્ઞાન મુજબ ભૌતિક પદાર્થમાં સ્પર્શ, બાહ્ય સપાટીના ગુણધર્મ તરીકે જણાવાય છે. તેને આ ચાર ગુણધર્મો વડે સમજાવાય છે. કાઠીન્યનું પ્રમાણ = મૃદુ-કઠીન, ઘનતા = ગુરુલઘુ ઉષ્ણતામાન = શીત ઉષ્ણ, અને સ્ફટીકમય (crystalline) બંધારણ = સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ. સ્પર્શના આ આઠેય પ્રકારો સ્પર્શનેન્દ્રિય વડે જણાય છે.
કઠીનતા, મૃદુ-કઠીનસ્પર્શ :- પદાર્થોની કઠીનતા એકબીજાને, એકબીજાની સાથે લીસોટો કરવાથી જાણી શકાય છે. તાંબાના ટૂકડાને લોખંડના ટૂકડાવડે લીસોટો કરી શકાય, તેથી લોખંડ તાંબા કરતા કઠીન છે. કાચને હરાવડે લીસોટો કરી શકાય, માટે હીરો કાચ કરતાં કઠીન છે. કઠીનતાના ક્રમમાં ક્રમસર નીચે મુજબ પદાર્થો આવે. અભ્રક, ખડી, ખનીજ પત્થર, એલ્યું. ધાતુ, ચકમક, પોખરાજ, કુરંદ અને હીરો. તે સૌથી સખત છે. આ દશેય સ્વભાવિક સ્ફટિકો છે. તેમાં હીરો સૌથી વધુ કઠીન છે. આ ઉપરાંત પદાર્થોની અપરિમિત કઠીનતા માપવા માટે Plafrનું ઓલોમીટર અને Jaggerનું માઈક્રોસ્કલો મીટર હોય છે.
ઘનતા - ગુરુ-લઘુસ્પર્શ ઘનતા સ્થૂલ પરિણામી પુદ્ગલોની અપેક્ષાએ છે. સૂમપરિણામી પુદ્ગલો વજન રહિત હોય છે :
