________________
૪૦૪
વ્યાખ્યાન સાહિત્ય સંગ્રહ
પંચમ
પ્રજાપતિએ (કમ્) મનુષ્યના સર્વ પ્રાણને હરણ કરનાર એવા ખેલ પુરૂપની જીભના અગ્ર ભાગને બનાવવા છતાં શ, ઝેર, અને અગ્નિને ફેગટ શા વાતે ઉત્પન્ન કર્યા હશે! એટલે કે તે શસાદિ સર્વનું કાર્ય ખેલની જીભને અગ્રભાગ કરી રહી છે.
કુતરાનો અને દુર્જનની સમાનતા. जिहादूषितसत्पात्रः, पिंण्डार्थी कलहोत्कटः ।
तुल्यतामशुचिनित्यं, बिभर्ति पिशुनः शुनः ॥ ४॥ નીચ પુરૂષ હમેશાં કુતરાની સમાન એટલે કુતરો જેમ પોતાની જીભ ફેરવી બીજાના ઉત્તમ પાને દૂષિત કરી નાખે છે, તેમ દુર્જન પણ પિતાની જીભથી (વચન માત્રથી) સત્પાત્ર પુરૂષને દૂષિત કરી નાંખે છે. કુતરે જેમ પિંડ (આહા૨) નો અથી છે, તેમ ખેલ પુરૂષ પણ કેવલ પેટભરે જ હોય છે. અને કુતરે જેમ લડુમાં તૈયાર હોય છે, તેમ દુર્જન પણ કલહ કરવા માટે તૈયાર હોય છે, એકંદરે કુતરે જેમ અપવિત્ર છે, તેમ ખેલ પુરૂષ અપવિત્ર છે. ૪
અધમને અધીકાર. खलेन धनमत्तेन नीचेन प्रभविष्णुना ।
पिशुनेन पदस्थेन हा प्रजे क गमिष्यसि ॥ ५ ॥ ખલ, ધનથી મત્ત નીચ અને સમર્થ એ અધમ પુરૂષ અધિકારના પદ ઉ. પર આવ્યું છે. માટે હે પ્રજા ! હવે તું ક્યાં જઈશ? દુર્જનને દુષણ જોવામાં ઉત્સાહ.
आर्या परवादे दशवदनः, पररन्ध्रनिरीक्षणे सहस्राक्षः ।
દ્રાવિજળ, વાયુદત્તાનઃ વિશુનઃ i ? || બીજાની નિન્દા કરવામાં મુખવાળે (રાવણ જે બીજાના છિદ્ર એવામાં હજાર નેત્રવાળે ( ઈન્દ્ર સમાન) અને ઉત્તમ ચરિત્ર રૂપી બીજાના ધનનું હરણ કરવામાં હજાર હાથવાળા સહસ્ત્રાર્જુન રાજા સમાન ખલ પુરૂષ હોય છે. ૬ દુરાત્માનું ચિત્ત કઈ રીતે ભેદતું નથી.
अनुष्टुप पाषाणो भिधते टर्वज्र वज्रेण भिद्यते । सोऽपि भिद्यते मन्त्रैर्दुष्टात्मा नैव भिद्यते ॥१॥
