________________
મહર્ષિ અરવિદ
શ્રી અરવિદનું સ્વાનુભૂતિ પ્રતિષ્ઠિત દર્શન આ હકીકતને અફર કે અનિવાર્ય તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર નથી. ભગવાન, અગર તો ભાગવત ચેતના એ જો આ વિશ્વનું મૂળ બીજ હોય, અને પરમાત્માના વિશ્વરૂપ આવિર્ભાવ પાછળ આત્મા અને પ્રકૃતિ બંનેનું એકબીજા સાથેનું સંયોજન અનિવાર્ય હોય તો જેમ આત્મા મોક્ષનો અધિકારી છે તેમ પ્રકૃતિ પણ ચોક્કસ મોક્ષની અધિકારી છે. પ્રકૃતિ અપિ મોક્ષાધિનારિો। એમ શ્રી અરવિંદનું દર્શન પ્રતિપાદન કરે છે. તેઓ ચેતનાના વિકાસક્રમનો એક નવીન સિદ્ધાંત સ્થાપે છે અને અનેક સાબિતીઓ આપી દૃઢતાપૂર્વક સમજાવે છે કે ભલે અત્યારે માનવપ્રકૃતિમાં અનેક પ્રકારનું અધૂરાપણું, ઊણપો, મર્યાદાઓ, બંધનશીલતા વગેરે અનુભવાય છે પણ આગળ વધતા વિકાસક્રમમાં એ પરિસ્થિતિમાં કોઈ જ ફેર ન પડી શકે કે કોઈ પરિવર્તન શકય જ ન બને એમ કઈ રીતે માની શકાય ? મૂળભૂત સત્યચેતના, સર્વશક્તિમાન હોવાનું બધાં જ દર્શનો સ્વીકારે છે. જે ચેતના સર્વશક્તિમાન છે તેને અશક્ય શું હોય ? સર્વશક્તિમાન સર્વ સંજોગોમાં સર્વશક્તિમાન જ રહે, સિવાય કે તે પોતે સ્વેચ્છાએ પોતાના પર નિયંત્રણ મૂકે. એક બાજુ એમ કહીએ કે ભાગવત ચેતના અગર તો સત્ય ચેતના સર્વજ્ઞ, સર્વશક્તિમાન અને સર્વવ્યાપી છે અને બીજી બાજુ એમ કહીએ કે અમુક વસ્તુ બનવી શકય જ નથી તો કાં તો આપણું દર્શન અધૂરું રહે છે કે કાં તો તે સત્ તત્ત્વના સર્વશક્તિમાનપણામાં ખામી આવે છે.
શ્રી અરવિદનો યોગ, કે જેનું નામ તેમણે ‘પૂર્ણ યોગ’ આપ્યું છે તે વ્યક્તિમાં અને સમષ્ટિમાં એક સમગ્ર પૂર્ણતાના આવિષ્કારનું દર્શન કરે છે. આ આવિષ્કાર એકાએક નથી બની
૫૪
