________________
૪. વડોદરાનિવાસ
શ્રી અરવિંદનું વડોદરાનું જીવન ગંગનાથ પાસેથી વહેતાં નર્મદાનાં જળ જેવું ઉપરથી શાંત અને સમથળ પરંતુ સાહિત્ય, રાજકારણ અને અધ્યાત્મ એ ત્રણે પ્રવૃત્તિઓના અંત: પ્રવાહોથી ઉજજવલ.
અને ત્યાર પછીનું તેમનું કલકત્તાનું રાજકીય જીવન તો આકાશમાં એકાએક ચડી આવેલા ઝંઝાવાત જેવું ઉગ્ર અને મહાસાગરના ઘૂઘવાતા ઘોડાપૂર જેવું રુદ્ર રમ્ય પ્રગટ થયું.
અને તે પછી. . . પોંડિચેરીનું એમનું હિમગિરિની ઉચ્ચોચતા અને સ્ફટિકશી ધવલતા ધારણ કરતું આધ્યાત્મિક જીવન તો આકાશગંગાની અમૃતધારાને અવતરિત કરી પોતાના મસ્તક પર તેને ઝીલી, પૃથ્વીપટ પર તેના પુનિત પ્રવાહને વહેવડાવનાર ભગવાન શંકર સમું પરમ સંજીવક, પરમ ઉદ્ધારક બની રહ્યું.
તેમના જીવનના આ ત્રણ તબક્કાનું ઉત્તરોત્તર એકબીજામાં ઊપસવું, ઉત્ક્રાન્ત થવું એ એક અતિમાનવીય કથા છે. પરંતુ તે બધું ચમત્કારની રીતે નથી બનતું. લોકોત્તર પુરુષના જીવનમાંથી આંખને આંજી દે તેવા, બુદ્ધિને ઘડીભર દિંગ કરી દે એવા ચમત્કારિક જીવનપ્રસંગો જાણવાની અપેક્ષા સ્વાભાવિકપણે આપણામાં ઘર કરીને રહી છે. વિશેષ તો જેને આપણે ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રની વિભૂતિ તરીકે લેખીએ છીએ તેમના જીવનમાંથી આવા પ્રસંગો જાણવા માટે કુતૂહલ હોય છે પરંતુ અહીં જ લાલબત્તી ધરી દેવાની જરૂર છે. All that glitters is not gold. ચળકે છે તે બધું સોનું નથી હોતું. આ આકર્ષણનું પોષણ ખતરનાક બની શકે છે. ખરું જોતાં તો જીવન પોતે જ
૧૪
