________________
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે આ બધી પ્રવૃત્તિઓ નિમિત્તે લોકજીવનમાં પ્રવેશ થયો. આમેય વિનોબાની મૂળભૂત શ્રદ્ધા કહેવાતા બૌદ્ધિકો કરતાં કોઠાસૂઝ ધરાવતી ગ્રામીણ ભોળી જનતા પર પહેલેથી જ દઢ થઈ હતી. એ કહેતા પણ ખરા કે ગામડિયા લોકોની આંખોમાં મને સંસ્કૃતિનો પસાર થઈ ચૂકેલો ભવ્ય વારસો દેખાય છે. લોકોની નાડ તેઓ પારખતા. એટલે હવે ધીરે ધીરે તેમની સઘળી બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓનું મધ્યબિન્દુ આ લોક' બનતું ગયું. લોકો જ એમની પ્રયોગશાળા અને લોકો જ એમનું માપયંત્ર!
અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, ખાદી, કુષ્ઠસેવા ઉપરાંત ખેતી - ગોસેવાનું કાર્ય પણ ત્યાં ચાલતું. વર્ષોમાં આદર્શ ગૌશાળા સ્થપાઈ અને વર્ષના ગાયના દૂધની એટલી વિખ્યાતિ થઈ કે જેમ સુરતની ઘારી, વડોદરાનો ચેવડો તેમ વર્ધાનું ગાયનું દૂધ! સ્ટેશન પર ગાડી આવે તે પહેલાં ઉતારુઓ ચોખ્ખું દૂધ પીવા તૈયાર થઈ જાય!
વિનોબાના આશ્રમજીવનમાં શ્રમ અને આત્મનિગ્રહ પર ખૂબ ભાર મુકાતો. હકીકતમાં તો આશ્રમ એટલે જ જ્યાં વ્યાપક શ્રમ સમત્વપૂર્વક કરાય છે. એટલે શ્રાધારિત જીવન હોય તે સ્વાભાવિક છે. ઘણી વખત શ્રમથી કમાઈને જ જે મળે તે ખાવું, તેવા પ્રયોગો થતા. પરિણામે બપોરનું ભોજન તો મળી જતું, પણ સાંજની રસોઈ કરતાં પહેલાં ખિસ્સાની કમાણી તપાસી લેવી પડતી. ક્યારેક એકલી ભાખરી તો ક્યારેક અડધું પડધું પેટ ભરાય તેટલું પણ મળતું.
આ બધા ઉપરાંત અધ્યયન-અધ્યાપન તો ખરું જ. હવે તો સેવાગ્રામ આશ્રમ પણ સ્થપાઈ ગયો હતો અને બાપુ વચ્ચે વચ્ચે
