________________
૯૨.
મહાત્મા ગાંધીજી વાતથી પ્રજા સભાન અને જાગ્રત હોય એ સ્વરાજ્ય.
સર્વોદયના સિદ્ધાંતો હું આમ સમજ્યો છું: (૧) બધાના ભલામાં આપણું ભલું રહેલું છે.
(૨) વકીલ તથા વાળંદ બંનેના કામની કિંમત એકસરખી હોવી જોઈએ; કેમ કે આજીવિકાનો હક બધાને એકસરખો છે. (૩) સાદું મજૂરીનું ખેડૂતનું જીવન જ ખરું જીવન છે.
આત્મબળ એ શરીરબળ કરતાં હમેશાં ચડિયાતું જ છે. આત્મબળ માણસજાત જેટલું જ પુરાણું છે. હિંદુસ્તાનમાં આ બળનો ઉપયોગ અસલ જમાનાથી ચાલતો આવ્યો છે. આ બળ વાપરવામાં વિશેષ હિંમતની જરૂર છે. આ બળ વાપરનાર કદી હારતો નથી, કે નથી તેને કદી પરિણામની ચિંતા રહેતી. સત્યાગ્રહી કોઈને દુઃખ દેતો નથી, પણ પોતે દુઃખ ઉઠાવે છે. દુનિયામાં સુખ કરતાં દુઃખનો આંકડો વધુ જોવા મળે છે. ત્યારે સત્યાગ્રહી સમજપૂર્વક દુઃખ ઉઠાવે છે અને આમ દુઃખ ઉઠાવવામાં એને લહેજત આવે છે.
માનવજીવનથી ઊતરતી કક્ષાના જીવનનો ગાય શુદ્ધમાં શુદ્ધ નમૂનો છે. જીવવાળાં પ્રાણીઓમાં પ્રથમ દરજજો ધરાવનારા માણસ પાસેથી તેનાથી ઊતરતી કક્ષાના બધાયે જીવો માટે ન્યાય મેળવવાને તે તેમની વતી આપણી આગળ વકીલાત કરે છે. તેની આંખો વડે તે આપણને એવું કહેતી હોય એમ લાગે છે કે, “તમને અમારી કતલ કરવાનું અને અમારું માંસ તમારા
