________________
માનવતાનો મેરુદંડ વર્ષો સુધી આ દેશને અજવાળતો રહેશે. અને હજાર વરસ પછી પણ એ પ્રકાશની પ્રભા આ દેશમાં દેખાતી રહેશે અને અગણિત માનવીનાં સંતપ્ત હૃદયોને તે સાંત્વન આપતી રહેશે, કેમ કે તે પ્રકાશ જીવંત સત્યનો દ્યોતક હતો અને સાંત્વત સત્ય વ્યકત કરતો શાશ્વત માનવી આપણી પડખે હતો. તેણે જ આ પ્રાચીન દેશને સ્વાધીનતાના મંદિરે પહોંચાડ્યો.' નૉબલ પ્રાઈઝ વિજેતા સુપ્રસિદ્ધ લેખિકા પર્લ બકે મહાત્માની શહાદતને બીજા ‘ક્રૂસારોહણ' તરીકે વર્ણવી. ફ્રાંસના લિયો બ્લને કહ્યું, “ગાંધીજીને મેં કદી જોયા નહોતા, તેમની ભાષા હું જાણતો નથી, તેમના દેશમાં કદીય મેં પગ મૂક્યો નથી અને છતાં મારા અતિ નિકટના પ્રિયજનને ગુમાવ્યો હોય એવા શોક હું અનુભવું છું. એ અસામાન્ય પુરુષના અવસાન આખી દુનિયા શોકસાગરમાં ડૂબી ગઈ છે.' હબસી આગેવાનોએ કહ્યું, ‘‘સ્વતંત્રતા માટે લડતા આફ્રિકનો માટે ગાંધીજીનું જીવનકાર્ય સદા ધ્રુવતારકરૂપ અને પ્રેરણારૂપ બની રહેશે.'' શ્રીમતી મેરી બેથુનોએ કહ્યું, “હૂંફ આપનારો મહાન પ્રકાશ ઓલવાઈ ગયો છે. અમે ધરતીની માતાઓ જેટ વિમાનોની ગર્જનાના, અણુબૉમ્બ પડવાના અજ્ઞાત ભીષણતાઓના ડરથી કાંપતી હોઈએ છીએ ત્યારે, મહાત્માનો સૂર્ય સોળે કળાએ જ્યાં પ્રકાશે છે તે પૂર્વ તરફ અમે આશાભરી મીટ માંડીએ છીએ.'
ઘણુંય લખાયું, ઘણુંય કહેવાયું અને છતાંય જાણે કહેવાનું તો બાકી જ રહી ગયું! વિનોબાજીએ બાપુની રામલગનને વર્ણવતાં ખૂબ સુંદર તથા યથાર્થપણે કહ્યું છે કે, “નરસિંહ મહેતાના “વૈષ્ણવજન'નાં લક્ષણો હું બાપુમાં ચકાસતો અને મને લાગતું કે
