________________
૧૦. માનવતાનો મેરુદંડ
એમના જીવનની આ ઉત્તમ પૂર્ણાહુતિ હતી. તેઓ પોતે જ કહેતા કે, કોઈ પણ પવિત્ર મનુષ્ય પોતાના પ્રાણ કરતાં વધારે કીમતી બીજી કોઈ ચીજ કુરબાન ન કરી શકે. એમના જીવનમંદિરનો સુવર્ણકળશ બની જાય તેવું સુંદર હતું આ મૃત્યુ ! પ્રતિક્ષણ જે જાગ્રત હતો, તપસ્યા જેના જીવનનો સ્વાસેથ્વાસ હતો, પ્રેમ જેની નાડીઓનું જેનું રક્ત હતું તેવો નિતાંત પરિશુદ્ધ પરમયોગી કેવળ પ્રભુમય બનીને પ્રભુનાં ચરણોમાં સર્વસ્વ સમર્પિત કરવાના ભાવ સાથે પ્રાર્થનાભૂમિમાં પગલાં માંડે છે. એ પગલાં કોઈ દેહધારી મનુષ્યનાં નથી, એ પગલાં તો છે તપસ્યાનાં, પ્રેમનાં, સમર્પણનાં, પ્રાર્થનાનાં ! પ્રાર્થના સ્વયં જાણે પ્રભુ પાસે પહોંચી રહી હતી અને એને આવકારવા, ભેટવા પ્રભુતા સ્વયં જાણે સામે ચાલીને આવી ! આપણા જેવા સામાન્ય જન માટે ગોડસે કદાચ પશુતાનો પ્રતિનિધિ હોઈ શકે, પણ સ્વયં પ્રાર્થના સામે તો એ હરિરૂપ જ હતો ! ત્યારે તો સરદાર પટેલે કહ્યું, “ “મૃત્યુ વખતે ગાંધીના ચહેરા પર નિમિત્ત બનેલ અપરાધી પ્રત્યે દયા અને ક્ષમાવૃત્તિનો બેવડો ભાવ દેખાતો હતો.'' એમના માટે પ્રાણીમાત્ર હરિરૂપ હતા, એટલે જ અચાનક આવી પડેલા આઘાતના પ્રત્યાઘાતમાં પણ ‘ઓ બાપરે !' કે એવો બીજો કોઈ ઉગાર ન નીકળતાં ‘રામ ! રામ !'નો ઉદ્ગાર નીકળે છે.
તુલસીદાસજી કહે છે કે નનમ નામ મુનિ તન રાવે, વસંત રામ છું વત નાદે .....જન્મારો આખો સાધુસંતો રામ રામ રટતા
૭૯
