________________
આગનો દરિયો પીનારો અગસ્ત્ય
૬૧
‘પ્યાદું’ જ. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી ગાંધી આ વાત કળી ગયા હતા, એટલે એમણે ધીરે ધીરે પોતાની જાતને ખેંચી લીધી હતી. જાતને ખેંચી લેવામાં પણ કોઈ કટુતા, વક્રતા કે રીસનો ભાવ લેશમાત્ર આવવા દીધો નહોતો.
કરોડો હિંદીઓનાં હૈયાંનો હાર ફરી પાછો સાવ એકાકી બનીને, અરણ્યરુદનની પરિસ્થિતિમાં પહોંચી જઈ લોકદેવતાની સેવામાં પાછો બિહાર પહોંચી જાય છે. એમના દિલમાં તો પાકી ખાતરી જ છે કે, ‘‘બ્રિટિશ રાજકર્તાઓ તથા ઉચ્ચ કક્ષાના અમલદારો સચ્ચાઈપૂર્વક પોતાનો ભાગ ભજવે તો દેશમાં કશી અરાજકતા ન વ્યાપી શકે. તેમ છતાંય એ અરાજકતા, અંધાધૂંધી અને પરાણે લાદવામાં આવેલી સુલેહશાંતિ એ બે વચ્ચે દુર્ભાગ્યે મારે પસંદગી કરવાની આવે તો હું જરાયે અચકાયા વિના અંધાધૂંધી પસંદ કરું. સુલેહશાંતિની કિંમત તરીકે હું કોઈ પણ સંજોગોમાં બ્રિટિશરોએ પાડેલા દેશના ભાગલા નહીં સ્વીકારું'' અને પરિસ્થિતિની નાડના જાણકાર ચિકિત્સકની જેમ કહે છે, ‘બ્રિટિશ સત્તા અહીં ન હોય તોયે અમારે આ દાવાનળમાંથી પસાર થવું પડત. પરંતુ એનો તાપ અમને તાવીને શુદ્ધ કરત. ’’
મુશ્કેલી હતી સરહદ પ્રાંત તથા બલુચિસ્તાનની. એક વાર બાદશાહખાને કહ્યું, ‘“મહાત્માજી, હવે તમે અમને પાકિસ્તાની જ લેખશો ને ?' '
‘‘અહિંસા કદી નિરાશ થતી નથી. અમને પાકિસ્તાન ખપતું નથી એવું તમે જાહેર કરો. સંજોગો અનુકૂળ થતાં હું પણ સરહદ પ્રાંતોમાં આવવા માગું છું. હું પાસપોર્ટ નહીં કઢાવું, કેમ કે
