________________
આગનો દરિયો પીનારો અગત્ય
૫૩ દેવામાં આવ્યા હતા, પરિણામે ગટરોનો માર્ગ રૂંધાઈ ગયો હતો. શેરીઓમાં ઢગલાબંધ મડદાંના ખડકલા પર કૂતરાં, શિયાળ અને ગીધો કમકમાટી ઉપજાવે તેવી ઉજાણી માણતાં હતાં. સ્ટેટ્સમેને ત્યારે લખેલું, “યુદ્ધની ઇસ્પિતાલોના અનુભવોને લીધે હું રીઢો થઈ ગયો છું, પણ યુદ્ધ કદી આવું નહોતું.'' – “અધમતાની પરિસીમા' હતી.
મુસ્લિમ લીગે દેશને “સીધાં પગલાં”નો કાર્યક્રમ આપ્યો અને બંગાળના મુખ્ય પ્રધાન સુહરાવર્દીએ તેને અધમતમ રીતે પાર પાડી દેખાડ્યું. તે વખતે અંદાજ નીકળ્યો કે કલકત્તાના આ હત્યાકાંડમાં પાંચ હજાર કરતાં વધારે માણસો મરાયા, પંદર હજારથી વધુ ઘાયલ થયા. એક પણ ઘર એવું નહીં હોય, જ્યાં કાંઈક ને કાંઈક ક્ષતિ પહોંચી ના હોય. “અલ્લાહ ઓ અકબર' અને “જય બજરંગ બલી'ના ઉદ્ઘોષો સાથે સામસામે ટોળાં એકબીજા પર તૂટી પડતાં અને લોહીની નદીઓ વહેતી, જાણે ગાંડપણ સવાર થઈ ગયું હતું. કોઈ જોતું નહોતું કે સામે બાળક છે, સ્ત્રી છે કે વૃદ્ધ છે ! મુસલમાનને હિંદુનો અણસાર મળતો અને એ ખત્મ થતું, હિંદુને મુસલમાનનો અણસારો મળતો અને એ ખત્મ થતું. સ્ત્રીઓનાં અપહરણ, ખુલ્લેઆમ બળાત્કાર, બાળકોનાં નિર્દયી ખૂન...સેંકડો વર્ષોથી સાથે રહેનારા પાડોશી એકમેકના શત્રુ બની ગયા. . .બાપુને ત્યાં પહોંચવું જ પડ્યું. ઘેરઘેર ફર્યા, શેરીએ શેરીએ સભા કરી. હિંદુઓને સમજાવ્યા, મુસલમાનોને સમજાવ્યા. મુસલમાનોને વિસ્વાસ બેસે તે માટે રહેવાનું પણ એક મુસ્લિમને ત્યાં રાખ્યું, છતાંય આગ ભભૂકતી રહી. કલકત્તામાં એક સભા બોલાવી, જેમાં લાખોની સંખ્યામાં
