________________
પ્રભુતાને ઉછેરતું જેલજીવન પેશાબ-સંડાસ-સ્નાન બધું સમૂહમાં, જાહેરમાં જ કરવાનું ! સૂવા માટે ત્રણ ઇંચના પાયાવાળા પાટિયાની પથારી, જણ દીઠ બે કામળી અને એક નાનું ઓશીકું. જમવામાં સવારે બાર ઔસ મકાઈના આટાની રાબ ખાંડ-ઘી વગરનું. બપોરે ચાર ઔસ ભાત ને એક ઔસ ઘી, સાંજે બાર ઔસ રાબ અને મીઠું.
સજામાં મજૂરી પણ હતી. ખોદવાનું કામ સોંપેલું. જમીન ઘણી કઠણ. માથે તાપ, દોઢ માઈલ દૂર ખોદવા જવાનું. દરોગો તો “ચલાવો, જોશથી ચલાવો'ના હુકમો છોડતો જાય, પણ અહીં તો હાથમાં ફોલ્લા પડ્યા, તેમાંથી પાણી પણ નીકળ્યાં. એક ગુજરાતી ઝીણાભાઈ તો બેભાન થઈને પડ્યા. બધા માટે નવો અનુભવ હતો. પણ સત્યને ખાતર સહી લેવાનું હતું. બે મહિના થયા ત્યાં તો વળી જેલ બદલાઈ. જોહાનિસબર્ગ જેલની કોટડીમાં જઈને જોયું તો સાથે કાફરા તથા ચીના જંગલી, ખૂની અને દુરાચારી કેદી ! થોડી વાર બનેએ ગાંધીજી સમક્ષ ચેનચાળા કરી જોયા પણ ફાવ્યા નહીં એટલે એકબીજા સાથે ગંદાં અડપલાં કરી એકબીજાની ભૂંડી મશ્કરી કરવા લાગ્યા. ગાંધીજી પાસે તો ભગવદ્દગીતા હતી ! લઈને બેસી ગયા. દુઃખમાં મા ના સંઘરે તો બીજું કોણ સંઘરે?
સૂવાનું તો ઠીક, પણ સંડાસ બેઠા હોય ત્યારેય ભયંકર કાફરો આવીને અધવચ્ચેથી ઉઠાડે ! ના ઊઠે તો ઊંચકીને પટકે ભોંય પર ! પેટ સાફ ન આવે તો વળી તબિયત બગડે !... પણ સુખદુઃખ સમાન કરવાની તક આવી બીજે ક્યાં મળે? મોહનદાસ તો કેળવાતા જાય છે.
આ છે ૧૯૦૯ની જેલ. ત્રીજો અનુભવ. પ્રિટોરિયા જવાનું
