________________
૨૮
મહાત્મા ગાંધીજી ભારતમાં ક્યાં વસવું તે નક્કી કરવાનું આવ્યું. હવે તો હિંદ આખાની વકીલાત કરવાની હતી. શ્રદ્ધાનંદજીની માગણી હતી કે હરદ્વાર વસવું, કલકત્તાના મિત્રો વૈદ્યનાથધામનું કહેતા હતા, વતનના મિત્રો તો રાજકોટ માટે આગ્રહ સેવે તે સ્વાભાવિક જ હતું.... પણ ગુજરાતયાત્રા દરમિયાન અમદાવાદ જવાનું થયું ત્યારે ત્યાંના મિત્રોએ ખૂબ આગ્રહપૂર્વક અમદાવાદને રાષ્ટ્રવ્યાપી પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર બનાવવા સૂચવ્યું. આશ્રમ માટેની જમીન, મકાન તથા અન્ય ખર્ચ ઉપાડી લેવાની પણ તૈયારી બતાવી. ગાંધીજીની પણ અમદાવાદ પર નજર ઠરી હતી તેમાં અન્ય અનેક કારણો ઉપરાંત એક કારણ આ પણ હતું કે અમદાવાદ પૂર્વે હાથવણાટનું મથક હતું અને ગાંધીજીના ચિત્તમાં ખાદી-વિચાર એ અંગ્રેજો સાથેની લડાઈનો પ્રાથમિક મોરચો બની રહ્યો હતો.
અને આશ્રમ શરૂ થયો. નામ નક્કી થયું – સત્યાગ્રહાશ્રમ. આ આફ્રિકા નહોતું, ભારત હતું. પહેલે જ કોળિયે કાંકરો બની આભડછેટ'નો પ્રશ્ન આવ્યો. પણ ગાંધીજી એમ નમતું શેના જો ખે? એક અંત્યજ કુટુંબને આશ્રમમાં સામેલ કરવા આશ્રમમાંથી બીજા અનેક સાથીદારો સાથે સગાં બહેનને પણ વિદાય આપવી પડી, લોકો તરફથી મળતી મદદ પર પણ અવળી અસર પડી.... પણ બધાં અંતરાયો, વિદ્ગો, કષ્ટો એ સત્યના પ્રયોગો'નું ખાતર બની જતાં હતાં. બાપુનો આશ્રમપ્રયોગ એ પણ એક મહત્ત્વનું પ્રદાન છે.
ત્યારે તો એ હજી ગાંધીજી' છે, 'મહાત્મા'નું બિરુદ મળ્યું નથી. દેશમાં જુદે જુદે સ્થળે રેલગાડીમાં પહોંચવાનું છે. મુસાફરી એકલી જ કરવાની રહેતી એટલે જાતજાતના
