________________
૨૪.
મહાત્મા ગાંધીજી દેખાવા લાગ્યાં. અહિંસા એ કાયરોનું માધ્યમ તો છે નહીં, સૌમાં અહિંસાપૂર્વક સામનો કરવાની ત્રેવડ ન આવે ત્યાં સુધી વીરતાભર્યા સામનાનો આશરો લેવો જ પડે, એટલે યુદ્ધને અનુમોદન આપી સેવાકાર્ય સંભાળ્યું.
આમ દક્ષિણ આફ્રિકાના અનેકવિધ પ્રયોગો કરી ચૂકેલો મોહનદાસ ગાંધી સ્વદેશ પાછો ફરી રહ્યો છે. બ્રિટિશ સલ્તનત સામે માથું ઊંચકેલું એટલે હજુ ભલે જગતની જીભે નામ ન ચડી ગયું હોય, છતાંય જગતના છાપે તો એ ચડી જ ગયો છે. લોકદષ્ટિએ એક અહિંસક યોદ્ધા તરીકે જ એ વધુ મૂલવાતો રહ્યો છે. જાડી દષ્ટિએ જોઈએ તો સાર્વજનિક જીવનમાં ગાંધી એટલે અહિંસક પ્રતિકારનું પ્રતીક. “સત્યાગ્રહનો જન્મદાતા. પણ ગાંધીનું આટલું દર્શન એકાંગી દર્શન છે. દક્ષિણ આફ્રિકાની સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ ઝીણવટથી તપાસીશું તો તેમાં જ આખો ગાંધી જોવા મળે છે, અને તેમાં કેવળ અન્યાયનો અહિંસક પ્રતિકાર કે સત્યાગ્રહ નથી. પ્રજાજીવનનું ઘડતર કરનારાં અનેક વિધાયક રચનાત્મક કાર્યો આફ્રિકાની ધરતી પર પણ બીજરૂપે વેવાઈને પડ્યાં છે. આફ્રિકાની આ ભૂમિ ઉપર જ ગાંધીને રસ્કિનમાંથી કાયાપલટો કરીને ‘સર્વોદય' જ છે અને રેંટિયાનો શબ્દ પણ ગુંજારવ કરતો થઈ જાય છે. કાળધર્મ મુજબ એ યુગમાં ગાંધીને અંગ્રેજ સલ્તનત સામે લડવું એ જ યુગપ્રશ્ન થઈ પડ્યો એટલે લડતનું આ પૂરક પાસું અધકચરું, અણવિકસ્યું રહ્યું. બાકી ગાંધીને આખો ને આખો આત્મસાત્ કરવો હશે તો અન્યાયના અહિંસક પ્રતિકારની શક્તિનો સ્રોત જડશે રચનાકાર્યોમાં, એ નિર્વિવાદ છે.
