________________
૩૫૨]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
મુખ્યતાથી સમજવા જોઈએ, કારણ કે વ્યવહારનયથી આત્માને સદેહી તથા દેહનો કર્તા કહ્યો છે. આત્માનુભૂતિમાં વ્યવહારનયનો વિષયભૂત આત્મા, ગૌણ હોય છે. અનુભવના કાળે ૫૨ દ્રવ્યનો જ નહિ, આત્મા સંબંધી પણ કોઈ વિકલ્પ હોતો નથી. નિર્વિકલ્પ દશાનું નામ આત્માનુભૂતિ છે. સ્થૂળ દૃષ્ટાંતથી કહીએ તો ભોજનની પૂર્વે તૈયારીમાં વિકલ્પ હોય છે પણ ભોજન આસ્વાદતા કોઈ વિકલ્પ હોતા નથી.
કર્તા ભોક્તા કર્મનો, વિભાવ વર્તે જ્યાંય; વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં, થયો અકર્તા ત્યાંય. ૧૨૧
મિથ્યાત્વના ઉદયમાં અજ્ઞાની પોતાને પદ્રવ્યનો કર્તા તથા ભોક્તા માને છે. પરંતુ જ્યારે પરિણતિ સ્વભાવમાં ઢળે છે ત્યારથી સમ્યગ્દષ્ટી પોતાને પદ્રવ્યનો કર્તા તથા ભોક્તા માનતો નથી. અહીં ‘વૃત્તિ’નો અર્થ ઉપયોગ તથા નિજભાવ એટલે જ્ઞાયકભાવ સમજવું જોઈએ. જે સમયે પોતાનો ઉપયોગ શાયકભાવમાં સ્થિત હોય, તે અવસ્થાને શુદ્ધોપયોગ કહે છે. એક સમય માટે પણ શુદ્ધોપયોગદશા પ્રગટ થયા બાદ, તે જ્ઞાની કોઈ પણ કર્મનો કર્તા તથા ભોક્તા નથી.
પરભાવનું કર્તૃત્વ અજ્ઞાનીને જ હોય છે. જ્ઞાનીમાં કર્તૃત્વબુદ્ધિ હોતી નથી, તેથી ભોકતૃત્વબુદ્ધિ પણ હોતી નથી. કર્તૃત્વ તથા ભોકતૃત્વ વગેરે મિથ્યાબુદ્ધિના અભાવથી જ્ઞાનદશાને પામેલા જ્ઞાની કર્મોના કર્તા તથા ભોકતા નથી. આત્માને કર્મનો કર્તા તથા ભોક્તા કહ્યો તે ઉપદેશ મિથ્યાદુષ્ટી માટે છે. બે પદ જ નહિ પરંતુ આત્માના
