________________
૨૭૨]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
સંયોગના સ્થાનનો ભોગવટો થાય છે. તેને ભોગવવા લાયક સ્થાનમાં જવું પડે છે; એ ફળ આપવાની શક્તિ સ્વયં યુગલમાં છે.”
કર્તા ભોક્તા જીવ હો, પણ તેનો નહિ મોક્ષ; વિત્યો કાળ અનંત પણ, વર્તમાન છે દોષ. ૮૭ શિષ્યએ ચાર પદનો સ્વીકાર કર્યો છે પરંતુ પાંચમા પદ વિષે શંકા કરતા કહે છે કે, આત્માનો મોક્ષ થતો નથી. આત્મા કર્મનો કર્તા તથા ભોક્તા અનાદિકાળથી થઈ રહ્યો છે, તેથી અનાદિકાળથી થયેલાં કર્મબંધનને ટાળવું સંભવ નથી. તે કહે છે કે, અનંત પ્રકારના બળવાન કર્મ આત્માને મોક્ષ થવામાં વિન નાખે છે, તેથી આત્માનો મોક્ષ થવો સંભવ નથી. આત્મા અનાદિ-અનંત હોવાથી, આત્માનું કર્મબંધનના ફળમાં થતું, ચારગતિરૂપ સંસાર પરિભ્રમણ પણ અનાદિ-અનંત હોય છે; એવો શિષ્યનો પક્ષ છે.
શિષ્ય આત્માનો મોક્ષ માનતો નથી, કારણ કે, તેને જેવી રીતે કર્મનું કર્તાપણું તથા ભોક્તાપણું સમજાયું છે, તેવી રીતે મોક્ષનું અસ્તિત્વ સમજાયું નથી. એક લોકિક કહેવત છે કે, પાકા ઘડે કાંઠા ન ચડે.” તેવી રીતે શિષ્ય પણ એમ કહે છે કે, અનંતકાળ વીતી ગયો હોવા છતાં પણ આત્મામાં વિકારીભાવરૂપ દોષ તો વર્તમાનમાં પણ છે તેથી આત્માનો મોક્ષ સંભવ નથી. એવા કોઈ મહાપુરુષ, આ કાળમાં અહીંદેખવામાં પણ આવતા નથી કે જે, શુભાશુભભાવ છોડીને શુદ્ધ વીતરાગભાવને પ્રાપ્ત થયા હોય. અનાદિકાળથી આજ
