________________
૨૫૮]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
થતી નથી. કર્મના ફળને ભોગવવા માટે નિશ્ચિત સ્થાનો છે, તેમ છતાં માત્ર સ્થાન જ નહિ; અન્ય સંયોગોની પ્રાપ્તિ માટે કર્મ પણ જવાબદાર છે. દેવલોક તથા નરકની ભૂમિની સિદ્ધિ ન થાય તો જીવ પોતે બાંધેલા પાપ અને પુણ્યને ભોગવે ક્યાં? એવા પ્રકારના અનેક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થશે. જો ઈશ્વરની સિદ્ધિ થાય તો તેના દ્વારા સંચાલિત ભોગ્ય સ્થાનોની પણ સિદ્ધિ થાય; એવો શિષ્યનો પક્ષ છે.
ઈશ્વરને જગતના સંચાલનનો કર્તા માનતો હોવાથી શિષ્ય શુભાશુભ કર્મના ભોગ્ય સ્થાનોને પણ ઈશ્વરાધીન ગણે છે. ઈશ્વરની સિદ્ધિ થયા વિના જગતની સિદ્ધિ થતી નથી; તથા જગતની સિદ્ધિ નહિ થતાં, લોકની પણ સિદ્ધિ થતી નથી. જો લોકની જ સિદ્ધિ ન થાય તો અધોલોક, મધ્યલોક તથા ઉર્ધલોકના ભેદ પણ નહિ રહે. તેથી શુભાશુભકર્મના ફળને ભોગવવાના સ્થાનો પણ નહિ રહે. જો કે આકાશ પ્રદેશની દષ્ટિએ, આ લોકનો કોઈ પણ આકાશ પ્રદેશ જીવને સુખી કે દુઃખી કરતો નથી, કરી શક્તો પણ નથી. અમેરિકામાં વધું સુખ તથા પાકિસ્તાનમાં દુઃખ હોય છે; એમ પણ નથી. અજ્ઞાની પોતાના સુખ તથા દુઃખનો આધાર કોઈ નિશ્ચિત્ત સ્થાનને માને છે; પરંતુ જ્ઞાની સુખનો આધાર અસંખ્યાત પ્રદેશી એક જ્ઞાયકભાવને માને છે. જ્ઞાની આકાશ પ્રદેશના સ્થાનને ભોગવતા નથી પણ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને ભોગવે છે. મનુષ્ય સ્પર્શનેન્દ્રિય વગેરે પાંચેય ઈન્દ્રિયના ભોગો હોવા છતાં, તે ભોગોને ભોગવવા માટે પહેલાં ઘર ખરીદે છે. જો ઘર જ ન હોય તો ભોગોને ભોગવે ક્યાં? તેવી રીતે, જો ઈશ્વરનું બનાવેલું જગતનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તો જીવે કરેલા કર્મનું
