________________
શ્રીમનું લખાણ અધિકારીને માટે છે. બધા વાંચનાર તેમાં રસ નહિ લઈ શકે. ટીકારાને તેની ટીકાનું કારણ મળશે, પણ શ્રદ્ધાવાન તો તેમાંથી રસ જ લૂંટશે. તેમના લખાણમાં સત્ નીતરી રહ્યું છે એવો મને હંમેશાં ભાસ આવ્યો છે.
કવિએ મૃત્યુ સમયે અસહ્ય વેદના ભોગવી છતાં તે વખતે તેમને આત્માનું જ ધ્યાન હતું. છપ્પનીયો દુકાળ ૧૯૦૦ સાલમાં ઘણું કરીને હતો તે વખતે રાયચંદભાઈએ અથાગ પરિશ્રમ કરી કાયાને ઘસી નાંખી શરીર એટલી હદે ક્ષીણ થયું કે શરીરનું વજન ઘટીને પપ રતલ સુધી પહોંચ્યું. તેમાંથી સંગ્રહણીનો રોગ લાગુ પડ્યો. તે વખતનો તેમનો ફોટો જોવા જેવો છે. એ ફોટો જોઈ મને બહુ પ્રેરણા મળેલી.
ખાતાં, બેસતાં, સુતાં પ્રત્યેક ક્રિયા કરતા તેમનામાં વૈરાગ્ય તો હોય જ. કોઈ પણ વખત આ જગતના કોઈ પણ વૈભવ માટે તેમને મોહ થયો હોય એવું મેં જોયું નથી.
આ વર્ણન સંયમી વિષે જ સંભવે. બાહ્યાડંબરથી મનુષ્ય વીતરાગી થઈ શકતો નથી. વીતરાગતા એ આત્માની પ્રસાદી છે. અનેક જન્મના પ્રયત્ન તે મળી શકે એમ હર કોઈ માણસ અનુભવી શકે છે. રાગને કહાડવાનો પ્રયત્ન કરનાર જાણે છે કે રાગ-દ્વેષ રહિત થવું કેટલું કઠિન છે એ રાગ રહિત દશા કવિને સ્વાભાવિક હતી એમ મારી ઉપર છાપ પડી હતી.
જે માણસ લાખોના સોદાની વાત કરી લઈને તુરત આત્મ-જ્ઞાનની ગૂઢ વાતો લખવા બેસી જાય તેની જાત વેપારીની નહિ પણ શુદ્ધ જ્ઞાનીની છે. ઘણા ધર્માચાર્યોના પ્રસંગોમાં ત્યાર પછી આવ્યો છું પણ જે છાપ મારા ઉપર રાયચંદભાઈએ પાડી તે બીજા કોઈ પાડી શકયા નથી. તેમના ઘણાં વચનો મને સોંસરા ઉતરી જતા.
– મહાત્મા ગાંધીજી, શ્રીમદ્ શતાબ્દિ અંકમાંથી
