________________
૧૮]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
પણ પ્રદેશ પર શાન નથી તેથી સમજવું કે બુદ્ધિનો આધાર શરીર નહિ, પરંતુ આત્મા જ છે.
બુદ્ધિનું વધવું કે ઘટવું પણ શરીર પર આધારિત નથી પરંતુ પૂર્વ સંચિત જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમના નિમિત્ત અનુસાર બુદ્ધિમાં વધ-ઘટ થાય છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે દિન-પ્રતિદિનના અનુભવથી બુદ્ધિ વધે છે. પરંતુ એવો કોઈ નિયમ નથી, કારણ કે દિન-પ્રતિદિન અનુભવ કરીને મરણ પથારી પર પડેલા વૃદ્ધ વ્યક્તિને કંઈ યાદ રહેતું નથી, એવા અનેક પ્રસંગો જોવામાં આવે છે. કોઈ તો અહીં સુધી કહે છે કે, મરણના સમયે તેની બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ ગઈ. કહેવાનો આશય એ છે કે, જીવનભર સાથે રહેલી બુદ્ધિ મરણકાળે ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. આમ, બુદ્ધિને દેહ સાથે સંબંધ નથી. તેથી શરીરાધીન દષ્ટિ છોડીને આત્માધીન થવું, સવાધીન થવું.
જડ ચેતનનો ભિન્ન છે, કેવળ પ્રગટ રવભાવ; એકપણું પામે નહીં, ત્રણે કાળ દ્રય ભાવ. ૫૭ આત્મા તથા જડ દ્રવ્યનો સ્વભાવ જુદી-જુદો છે. અજ્ઞાનીને આત્મા તથા જડ દ્રવ્ય વચ્ચે ભેદજ્ઞાન નહિ હોવાથી આત્મા પોતાને ભૂલીને જડ દ્રવ્યોને પોતાના માને છે. પરંતુ એક પરમાણું પણ પોતાના સ્વભાવને છોડીને ચેતન થતો નથી કે ચેતનની અભિલાષા રૂપે પરિણમતો નથી. આ પદમાં દરેક દ્રવ્યની સ્વતંત્રતા બતાવી છે. સ્વ-પરનું ભેદજ્ઞાન થયાં વિના આત્માનુભૂતિ થતી નથી. જો કે ભેદજ્ઞાનરૂપ ધારા તો આત્મજ્ઞાનીને જ હોય છે. તેમ છતાં અજ્ઞાની
