________________
૧૮૦]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
ઈન્દ્રિયજ્ઞાન વડે આત્મા જાણી શકાતો નથી; તેથી શિષ્યને કહે છે કે ઈન્દ્રિયો વડે આત્મા જણાતો નથી એટલું જ નહિ, આત્મજ્ઞાન થવામાં ઈન્દ્રિયો નિમિત્ત પણ નથી. પોતાના જ અલ્પ ક્ષયોપશમ જ્ઞાનનો સ્વીકાર કરવો તે યોગ્ય નથી. જો તમને કોઈ વાત ન સમજાય તો એમ જ વિચાર કરવો કે, આ વાત તો પરમ સત્ય છે, પરંતુ મારા અજ્ઞાનને લીધે એ વાત મને સમજાતી નથી. ઘણાં લોકો કહે છે કે જ્ઞાનની નબળાઈના લીધે અમને એ વાત સમજાતી નથી. જ્ઞાની તો એમ કહે છે કે જ્ઞાન ક્યારેય નબળું હોતું નથી. અણસમજનું કારણ અજ્ઞાનતા હોય છે. પરંતુ તે અજ્ઞાનતાને, અજ્ઞાની જ્ઞાનની નબળાઈ કહે છે.
આત્મા સ્વ-૫૨ પ્રકાશક છે પણ શિષ્યને એકલું પર દ્રવ્ય જણાય છે. જો સ્વદ્રવ્યને પણ જાણે તો અજ્ઞાની એવું નામ જ ન પામે. આત્મા શાતા છે. જ્ઞાન આત્માનો સ્વભાવ છે. તથા સંપૂર્ણ જગત જ્ઞાનનું શેય છે. આમ, સર્વને જાણનારો આત્મા પોતાના અસ્તિત્વ વિષે શંકા કરે છે. શિષ્ય બુદ્ધિવાન તો છે જ, સાથે-સાથે નીડર પણ છે કારણ કે તે પોતાને જણાઈ રહેલા જગતના પુદ્ગલ પદાર્થોને તો માને છે; પરંતુ તેને જાણનાર આત્માને માનતો નથી. વળી તેના અસ્તિત્વ વિષે દલીલો કરે છે.
જે જીવ પરદ્રવ્યને જાણે છે પરંતુ પોતાને જાણતો નથી, તે ખરેખર પરદ્રવ્યને પણ જાણતો નથી. જો કે આત્મા ઈન્દ્રિય અથવા મનથી અનુભવમાં આવતો નથી, પરંતુ ચક્ષુરિન્દ્રિયના માધ્યમથી આત્માનું સ્વરૂપ શાસ્ત્રમાંથી વાંચી શકાય છે અને કર્ણેન્દ્રિયના
