________________
૧૬૪]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
આત્મારૂપે માન્યો હોત અથવા જો શરીરને પણ સાચારૂપમાં જાણ્યું હોત તો શરીરનું એકત્વ તોડીને તેને પરદ્રવ્યરૂપે જાણ્યું હોત. આમ, તેને આ રીતે સમજાવી શકાય. અજ્ઞાની પોતાને કેપરને કોઈને પણ જાણતો નથી.
અજ્ઞાની શરીરની દશાને પોતાની દશા માને છે. ધારો કે, સો લોકોની હાજરીમાં કોઈ એક વ્યક્તિના શરીરનું નામ રમેશ છે.
જ્યારે એમ કહેવામાં આવે કે, “રમેશ અહીં આવી ત્યારે બાકીના નવાણું લોકોને કોઈ અસર નહિ થાય અને એક રમેશ નામના વ્યક્તિને થશે કે મને બોલાવ્યો છે. પરંતુ જો આત્મા કહીને બોલાવવામાં આવે તો? કોઈ નહિ આવે. એટલું ખરું કે તે સો લોકોમાંથી કોઈ આત્મજ્ઞાની હશે તો તેને લાગશે કે મને બોલાવે છે. આમ જ્ઞાનીને આત્મા સાથે તથા અજ્ઞાનીને શરીર સાથે એકત્વ હોય છે.
તલવાર અને મ્યાનનું દષ્ટાંત સ્થળબુદ્ધિ જીવોને સમજાવવા માટે આપ્યું છે કારણ કે, મ્યાન અને તલવારના આકાશ પ્રદેશો તો જુદાં જ છે. જ્યારે આત્મા અને શરીર વચ્ચે આકાશ પ્રદેશની અપેક્ષાએ એટલું અંતર પણ નથી. જો કે ઉદાહરણ તો એકદેશ જ ઘટિત થાય. પંડિત દોલતરામજીએ છ ઢાળામાં આત્મા અને શરીરને પાણી અને દૂધની જેમ એકક્ષેત્રાવગાહી કહ્યાં છે. જેમ રાજહંસમાં દૂધ અને પાણીને અલગ કરવાની કળા છે તેમ શાની મહાપુરુષોને આત્મા તથા શરીરનું ભેદજ્ઞાન સહજ હોય છે. આત્મા ક્યાં છે? તેના ઉત્તરમાં અજ્ઞાની પોતાનો હાથ હૃદય પર રાખીને કહે છે કે,
