________________
ગાથા-૪૭]
[૧૫૭
ઘ્રાણેન્દ્રિય, કપડાંનો રંગ જાણવા માટે ચક્ષુરિન્દ્રિયનો તથા શબ્દ સાંભળવા માટે કર્શેન્દ્રિયનો આશ્રય લેવો પડે છે; એટલું જ નહિ, વસ્તુનો વિચા૨ ક૨વા માટે પણ મનનો આધાર લેવો પડે છે. આ મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાનની પરાધીનતા છે. જેવી રીતે ઈન્દ્રિય તથા મનના નિમિત્તથી પુદ્ગલ પદાર્થોનું સ્થૂળ જ્ઞાન થાય છે, તેવી રીતે ઈન્દ્રિય અને મનથી આત્માનો અનુભવ કેમ થતો નથી ? શિષ્યની શંકા એમ છે કે, જો આત્માને જાણી શકાતો હોય અથવા તે આત્મા જ્ઞાનમાં જણાતો હોય, તો જેવી રીતે ઘટ અને પટ જણાય છે; તેવી રીતે આત્મા પણ કેમ જણાતો નથી? પૂર્વે થયેલા અનેક આચાર્યોએ પણ ઘટ તથા પટનું દૃષ્ટાંત લઈને, તેમના ગ્રંથોમાં આત્માના સ્વરૂપને ઘટ-પટથી જુદું બતાવ્યું છે. ઘટ એટલે ઘડો કે માટલું તથા પટ એટલે કપડું. ઘટ અને પટ બંનેને એક સાથે દૃષ્ટાંતરૂપે બતાવ્યા હોવાથી એમ લાગે છે કે, આચાર્યના કાળમાં માટલાં સાથે કપડું અવશ્ય રહેતું હશે. એટલે કે લોકો હંમેશાં માટલામાંથી પાણીને કપડાં વડે ગાળીને જ પીતાં કે વાપરતાં હશે તથા ઘટ તથા પટ એ બંને શબ્દોનો પ્રાસ પણ મળે છે. માટલાને ઢાંકવા તેમજ પાણી ઠંડુ રાખવા માટે પણ કપડાંનો ઉપયોગ થતો હશે. આમ, આચાર્યના ઘટ-પટ નામના દૃષ્ટાંતનો, કૃપાળુદેવે પણ અહીં પ્રયોગ કર્યો છે.
જો સત્તા સ્વરૂપી ઘટ-પટરૂપ પુદ્ગલદ્રવ્ય જ્ઞાનમાં જણાતું હોય, તો સત્તા સ્વરૂપી આત્મા જ્ઞાનથી કેમ જણાતો નથી ? શિષ્યનો એવો પ્રશ્ન છે. આત્મા કેમ જણાતો નથી; એમ પૂછવા કરતાં શિષ્યનો લક્ષ્યાર્થ એમ છે કે, આત્મા મને કેમ જણાતો નથી ? કારણ કે શિષ્યને
