________________
શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી
430
છે, જે એને બીજા દ્રવ્યથી નોખું પાડે છે. દ્રવ્યમાં રહેલ દ્રવ્યત્વની ઓળખ આપનારી જે વિશિષ્ટતા છે, તે એનો ગુણ છે. એ ગુણનું વિશિષ્ટ નિરાળુ ગુણકાર્ય છે, જે એ દ્રવ્યની પર્યાય છે. ટૂંકમાં કહીએ તો દ્રવ્ય એ Proprietor-માલિક છે. ગુણ એ એની Properties-મિલકત છે અને પર્યાય એ ગુણનું કાર્ય એટલે કે Function છે અર્થાત્ મિલકતની કાર્યાન્વિતતા છે, ઉપયોગીતા છે, મિલકતનો વપરાશ છે. - આકાશાસ્તિકાય એના અવગાહનાદાયિત્વ ગુણ વડે, ધર્માસ્તિકાય એને ગતિસહાયક ગુણ વડે, અધર્માસ્તિકાય સ્થિતિ સહાયકતા ગુણ વડે, પુદ્ગલાસ્તિકાય એના ગ્રાહ્ય ગ્રાહકતા ગુણ વડે અન્ય દ્રવ્યથી જુદા તરી આવે છે. તે જ પ્રમાણે જીવાસ્તિકાય એટલે કે આત્મા તેના આગવા જ્ઞાયકતાના ગુણ વડે, અન્ય સર્વ દ્રવ્યથી જુદો પડે છે. જાણનાર એવો આત્મા હોત નહિ તો જગત કે જગતની વ્યવસ્થાની જાણ થાત નહિ. સર્વ દ્રવ્યને ખ્યાતી આપનાર ખાતા આત્મદ્રવ્ય છે. તેથી જ વિશ્વ આખાને વિશ્વમાં ખ્યાત કરનારા પરમાત્મા વિશ્વખ્યાતા છે.
આત્માનું આ જાણવાનું કાર્ય તે જ ચેતનની ચેતના છે. ચેતના એ ચેતનની પર્યાય છે. આ ચેતનાનું કાર્ય બે ભેદે થાય છે. પહેલા તો વસ્તુનો વસ્તુ તરીકે કે વ્યક્તિનો વ્યક્તિ તરીકે સામાન્ય બોધ થાય છે. આ સામાન્ય બોધથી, વસ્તુ કે વ્યક્તિના, કોઈ વિશેષ આકારનો નિર્ણય ન થતો હોવાથી, તેને નિરાકાર અભેદ-સંગ્રાહક કહ્યો છે, જે દર્શનોપયોગ છે. એ ઓળખ છે. દર્શન દેખે છે અર્થાત્ દર્શનથી દેખાય છે.
આ દર્શનોપયોગના અનુસંધાનમાં આગળ વધતાં, જ્યારે વસ્તુ કે વ્યક્તિના નામ, જાતિ, વર્ણ, ગુણ, આદિનો વિશેષ બોધ થાય છે, ત્યારે આ વિશેષ બોધથી, વસ્તુ અન્ય વસ્તુથી અને વ્યક્તિ અન્ય વ્યક્તિથી,
સભ્યશ્રદ્ધા યુક્ત બોઘ તે શ્રદ્ધા. શ્રદ્ધાનુસારી પરિણમન તે મોક્ષમાર્ગ.
બાકી કષાયાનુસારી પરિણમન તે સંસાર માર્ગ,
