________________
શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીજી
824
શ્રીમદ્ આનંદઘનજી કહે છે કે આ રીતે આત્માને ક્ષણિક માનતા તમારા મતમાં બંધ, મોક્ષ નહિ ઘટે. પહેલી ક્ષણે કર્મને બાંધનારો આત્મા બીજી ક્ષણે સંપૂર્ણપણે નાશ પામે છે અને બીજી ક્ષણે જે આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે તે પહેલી ક્ષણના આત્મા કરતા તદ્દન ભિન્ન છે. તો પછી જેને પહેલી ક્ષણના આત્મા સાથે કાંઇ લાગતું વળગતું નથી એના પહેલી ક્ષણના આત્માએ જે કર્મ બાંધ્યું તેને કોણ ભોગવશે ? તમારા ક્ષણિકવાદમાં આ જટિલ સમસ્યા ઊભી થાય છે. ક્ષણે ક્ષણે જો આત્મા નાશ પામતો હોય તો પછી ત્યાં બંધ અને મોક્ષ પણ કોનો ? તમારા મતે તો બંધ-મોક્ષ બંને કલ્પના રૂપ જ પુરવાર થશે ! કર્મ બાંધનારની જેમ કર્મનો ક્ષય કરનાર પણ કોઇ રહેવાનો નથી, તો પછી મોક્ષ કોનો માનશો ? તેજ રીતે એક વ્યક્તિએ એક ક્ષણે હિંસા કરી કર્મ બાંધ્યું, તો પછી તે હિંસાના ફળના ભોગવનાર તરીકે તમારે કોઇ બીજો જ માનવો પડશે ? અને આવું માનવા જતાં તો કોઇ સંગીન વ્યવસ્થા રહેશે નહિ. જગલાના વાંકે ભગલો ફુટાઇ જાય એવું બનશે. આ તો આધાર વિનાની અદ્ધર વાત ઠરશે.
અહિંયા પોતાના બચાવમાં સૌગતવાદી જણાવે છે કે નાશ પામતી પૂર્વક્ષણ પોતાના જ જેવી ઉત્તર ક્ષણને ઉત્પન્ન કરે છે અને તે ક્ષણ પાછી પોતાના જ જેવી નવી ક્ષણને જન્મ આપે છે. આને બૌદ્ધો સભાગ સંતતિ કહે છે. આમ દરેક પદાર્થના ઉત્પત્તિ-નાશ વખતે સભાગ સંતતિરૂપ સંતતિ યોગનો પ્રવાહ ચાલે છે, જેનાથી આગળ પાછળનો સંબંધ જોડાયેલો રહે છે.
આની સામે જૈન દર્શન કહે છે કે તમારા ક્ષણિકવાદમાં દરેક ક્ષણનો નિરન્વય નાશ માનવામાં આવ્યો છે. જે ક્ષણે વસ્તુ ઉત્પન્ન થઇ છે તે બીજી ક્ષણે ટકે તે પહેલાં તો તમે તેનો નાશ માનો છો માટે પહેલી ક્ષણ પોતાના જ જેવી બીજી ક્ષણ ઉત્પન્ન કરી શકે નહિ. પ્રથમની ક્ષણ તો ઉત્પત્તિમાં જ વ્યગ્ર છે તે કેવી રીતે બીજી ક્ષણને
દ્રવ્યાર્થિનય અને પર્યાયાર્થિક નય એ વિશ્વના સર્વભાવોનું મૂળ છે.
