________________
807
, હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
ચૈતન્યની છાંટ ન હોય તો તેમાંથી બુદ્ધિ, અહંકાર વગેરે કેમ ઉત્પન્ન થઈ શકે? સમયે સમયે જે કામક્રોધાદિ વિકારો અનુભવાય છે, તે એકલી જડ એવી પ્રકૃતિનું પરિણમન કેમ હોઈ શકે ? સર્વથા જડ એવી પ્રકૃતિનું આ પરિણમન કેમ ઘટી શકે ? જડમાં સંવેદનશીલતા જ ક્યાં છે? જ્યારે બુદ્ધિ અને અહંકારમાં તો સ્કુરાયમાનતા, ચૈતન્યતા, સંવેદનશીલતા અનુભવાય છે ! સાંખ્ય બુદ્ધિશાળીઓમાં મુખ્ય હોવા છતાં પ્રકૃતિને સર્વથા જડ માને છે માટે તેના મતમાં કરેલી ક્રિયાનું ફળ ઘટી શકતું નથી. .
સાંખ્ય એ સર્વથા એટલે નિશ્ચય-વ્યવહાર બધી દૃષ્ટિએ આત્માને અકર્તા અભોક્તા માને છે એટલે તે નિશ્ચય મતાર્થી કહેવાય પણ આત્માર્થી ન કહેવાય. તત્ત્વદૃષ્ટિએ-નિશ્ચયદષ્ટિએ આત્મા તદ્દન નિરાળો છે, અબંધક છે, એ વાત સાચી છે. છતાં પુણ્યપાપ બંને પ્રકારની ક્રિયા કરી રહ્યો છે; એવું જાણવા છતાં તે પોતાના વિચારોને ત્યજતો નથી, યોગીરાજ તેને પ્રશ્ન કરે છે કે તો પછી આ જે સારી કે ખરાબ ક્રિયા કરતો નજરે ચઢે છે, તેના આધાર પર જે સારાખોટા ભાવો પણ થતાં દેખાય છે તેમજ તેના વિપાકરૂપે સુખદુઃખાદિ જે અનુભવતો દેખાય છે; તે વિપાકને અનુભવનાર કોણ છે ? તમે તેને શું કહેશો? જો આત્મા સર્વથા અબંધક છે તો પછી સુખદુઃખાદિ કોણ ભોગવશે ?
સાંખ્ય દ્રવ્યદૃષ્ટિને માન્ય કરે છે; અપર સંગ્રહનયની દૃષ્ટિ સ્વીકારે છે. તેથી તે અપેક્ષાએ, તે સાચો હોવા છતાં બીજા નયની દૃષ્ટિથી એટલે કે વ્યવહારનયે આત્મા સુખદુઃખાદિનો કર્તા-ભોક્તા છે એમ તે સ્વીકારતો નથી માટે કરેલી ક્રિયાના ફળને ભોગવનાર તરીકે પ્રકૃતિને ઘટાડવા જાય છે પણ પાછો પ્રકૃતિને તો સર્વથા જડ માનતો હોવાથી તે ન્યાય આપી શકતો નથી. વદતો વ્યાઘાતનો દોષ લાગે છે.
મન-વયન-કાયાના ત્રણે યોગની સ્થિરતા એ જ ધ્યાન.
