________________
725
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
આવા અલખ સ્વરૂપ આત્માની ઓળખ વિસ્તારથી અધ્યાત્મગ્રંથોમાં યોગીશ્વરોએ કહેલી છે તે આ પ્રમાણે છે –
આત્મા તો શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપે પરિણમે છે પણ તેને દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ અને નોકર્મ ની ઉપાધિ વળગી છે. ઉપાધિમાં ઉપયોગ અટક્યો છે. અશુદ્ધિમાં રમણતા થઈ ગઈ છે તે જ મોહ છે. એના કારણે કષાયની કાલિમા દેખાય છે. જ્યારે સંપૂર્ણ ઉપયોગ ત્રિકાળી ધ્રુવ સ્વરૂપ પરમ પારિણામિકભાવાત્મક દ્રવ્ય ઉપર કેન્દ્રિત થાય છે ત્યારે સ્વાનુભૂતિનો જન્મ થાય છે. યોગ અને ધ્યાનની પ્રક્રિયા અંતઃકરણ સ્વરૂપ મનની શુદ્ધિ માટે છે પણ વલણ બદલવા માટે તો માત્ર જ્ઞાન, માત્ર સમજ, માત્ર વિવેક એ જ સાધન છે. શુદ્ધાત્મા તરફી થયેલું વલણ જેમ જેમ જોર પકડે છે તેમ તેમ સાધનામાં ઊંડાણ આવે છે. સાધના પરિણામ સ્વરૂપી સઘન બનતી જાય છે.
શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય અખંડ છે, ત્રિકાળ છે, સહજ વિદ્યમાન છે. એને જોનારું જ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષ હાજર છે. તે જ્ઞાન આજે દેહાદિ પરજ્ઞેયો તરફ વળીને તેમાં અટકીને ઊભું છે. આ અટકણે જ ભટકણ ઊભી કરી છે. એ જ્ઞાન પરશેયોમાંથી છૂટીને સ્વજ્ઞેય એવો આત્મા કે જે જ્ઞાતા છે, તેના તરફ જો વળી જાય અને જ્ઞાતામાં ઢળી જાય, તો જ્ઞાન અને જ્ઞાતા વચ્ચેનો દ્વૈતભાવ વિલીન થઈ જાય તેમ છે અને તેમ થતાં જ્ઞાન-જ્ઞાતાના અદ્વૈતભાવથી અનુભવની અવસ્થા પ્રગટે તેમ છે, જે નિર્વિકલ્પરસનું પાન કરવા સ્વરૂપ છે.
જ્ઞાતા વચનાતીત છે-શબ્દાતીત છે-પરમ મૌન સ્વરૂપ છે. જ્ઞાતામાં ભાષા નથી. જ્ઞેયમાં શબ્દ છે પણ પ્રયોગ નથી. પ્રયોગ જ્ઞાતાના ભાવમાં છે. શાતા જ્યારે શેય તરફ જઈને એની પ્રશંસા કે નિંદા કરે છે ત્યારે
પહેલું ભેદજ્ઞાન છે. પછી અભેદજ્ઞાન છે. પહેલાં ત્યાગ-વૈરાગ્ય છે અને પછી જ્ઞાન-ધ્યાન છે.
