________________
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
અર્થ મનની ચંચળતા કેવી અગમ્ય છે? તે કવિહૃદયી યોગીરાજ જણાવે છે.
રજની એટલે રાત્રિનો વાસર એટલે અવસર છે, જે સૂનકાર છે, નીરવ છે. વળી તે રાત્રિનો વિસ્તાર પણ વસતિ એટલે લોકોના રહેઠાણ રહિત ઉજ્જડ-વેરાન છે કે, જે રસ્તે કોઇની અવર-જવર નથી. આવા કાળ-રાત્રિના અવસરમાં ઉજ્જડ અને વેરાન સ્થળમાં મન જાય છે. તે જ રીતે આકાશ અને પાતાળમાં પણ મન જાય છે. મનની ગતિ અતિ સૂક્ષ્મ અને શીધ્ર છે અને તેનું ભ્રમણ હેતુહીન છે. હિપ્પીની જેમ જ્યાં ત્યાં અને ગમે ત્યારે ગમે તે ઠેકાણે ઉદ્દેશીનપણે ભટક્યા કરે છે. એમાં નથી પ્રવાસ કે નથી યાત્રા, કેવળ રખડપટ્ટી-રઝળપાટ છે – ભ્રમણ છે. .
સાપ કોઈને કરડે ત્યારે લોકમાં સાપે તેને ખાધો એમ કહેવાય છે પણ તેથી સાપના મોઢામાં કાંઈ આવતું નથી. સાપ જેને ડંખ મારે તેનો તો જીવ જાય પણ સાપનું મોઢું તો થોથું ને થોથું અર્થાત્ ખાલીને ખાલી. તેનું કાંઈ પેટ ભરાતું નથી, તેના જેવું મન છે. ગમે તેટલું ભટકે પણ અંતે શું? કાંઈ નહિ માત્ર ચાર ગતિનું પરિભ્રમણ અને સદાયની અતૃપ્તિ..
વિવેચનઃ ઈષ્ટ પદાર્થો જોઈને મને સંકલ્પ-વિકલ્પ કર્યા કરે છે પણ તેથી તેને કાંઈ વિષયોનો આનંદ મળતો નથી. ઊલટું ખોટા વિચારો કરવાથી નવા નવા કર્મો બંધાય છે. મન નો વિશ્રાંતિને પામે તો જ આનંદ મળવાનો છે. મનને ભટકવામાં ક્ષેત્ર કે કાળનો કોઈ પ્રતિબંધ નડતી નથી. અમાવાસ્યાની કાળી રાત્રે માનવી ઘરમાંથી બહાર નીકળતા ડરે પણ તેનું મન તો ત્યારે પણ ભમવા નીકળી પડે છે. રાત્રે નિદ્રામાં પણ મનનું ભ્રમણ ચાલુ હોય છે. બહારની સૃષ્ટિમાં રખડવાનું ન મળે તો સ્વપ્નાની સૃષ્ટિમાં ભમવા તે નીકળી પડે છે. કાપડિયા સ્વપ્નામાં કાપડના તાકા ફાડે છે,
ભગવાનની મૂર્તિ (જડ)ને ચૈતન્ય માનશો તો તરી જશો. જ્યારે દેહને ચૈતન્ય માનશો તો ડૂબી જશો.
