________________
શ્રી કુંથુનાથજી
638
જીવની વિચારાદિ ક્રિયામાં ભાવમન એ ઉપાદાન છે. અને દ્રવ્યમન નિમિત્તમાત્ર છે–સાધનમાત્ર છે. ભાવમન એ મતિજ્ઞાનના ઉપયોગ સ્વરૂપ છે અને તે આત્માનો અંશ છે. તે આત્મામાં રહેવાને બદલે આત્મામાંથી નીકળીને બહાર અનાત્મભાવમાં કૂદાકૂદ કરે છે, સ્વઘર છોડીને પરઘરેપુદ્ગલના ઘરે ભટકે છે, આત્મામાં ઠરતું નથી. ભાવમન ઈચ્છા અને વિચારોનું પોટલું છે. કર્મથી ખળભળાટ પામેલું અને ખદબદ થનારું છે. આત્માના મૂળસ્વરૂપનો ઘાત કરનારું છે.
ઇચ્છાથી મોહનીય કર્મની અને વિચારથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મની સિદ્ધિ થાય છે. જેની.ઇચ્છા છે તે ઇચ્છિત તત્ત્વનો-વસ્તુનો અભાવ એ અંતરાય કર્મ છે. ઇચ્છા એ મોહનીય કર્મ છે. મન જેમ ઇચ્છા કરે છે તેમ તે વિચાર પણ કરે છે. વિચાર એ જ્ઞાનની અપૂર્ણતા સૂચવે છે, જે મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, જે પરાધીનતાને પણ સૂચવે છે. આમ વિચારથી જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મની સિદ્ધિ થાય છે. જાણવામાં અપૂર્ણતા હોય ત્યાં જોવામાં પણ અપૂર્ણતા હોય જ. આમ ભાવમન એટલે ઈચ્છા અને વિચારનું બંડલ કે જે ઇચ્છા અને વિચારમાં આખું થાતી કર્મ સમાઇ ગયું.
ઇચ્છાનો અંત વીતરાગતા અર્થાત્ પૂર્ણકામ થવાથી આવે અને ત્યાર પછી અજ્ઞાન જાય તો એટલે કે વિચાર શમી જાય તો નિર્વિકલ્પ બનાય અને સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી થવાય. ચારેય ઘાતી કર્મોનો નાશ થતાં પરમાત્મા બનાય. દેહ છતાં દેહાતીત દશાને, મન છતાં મનાતીત દશાને, શબ્દ છતાં શબ્દાતીત એટલે નિર્વિકલ્પ દશાને-મૌનને પામી શકાય, જે સહજાત્મ્ય અવસ્થા છે કે જ્યાં સહજ યોગ પ્રવર્તન છે. આવી મનની અમનદશા નમનથી–વંદનથી પ્રાપ્ત કરવાની છે. પ્રથમ ઈચ્છાયોગનું
જે દર્શન દૃષ્ટિને સુધારે તેને જ સમ્યગ્દર્શન કહેવાય.
