________________
689
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
ધ્યાન કરવાથી અંદરમાં જે અવ્યક્ત પર્યાય પડેલા છે, તેને આપણે વ્યક્ત કરીએ છીએ. ચેતન્ય શક્તિ જાગૃત થાય છે. મોહરૂપી ચોરો નબળા પડે છે. આપણી ભીતરમાં અનંત ચેતના છે. અનંત જ્ઞાન છે, અનંત દર્શન છે, તેને વ્યક્ત કરવા રોજ ધ્યાન કરવાની જરૂર છે. સ્થૂલ ઉપયોગ સંસારનું અને દુઃખનું કારણ છે. સૂક્ષ્મ ઉપયોગ મોક્ષનું અને સુખનું કારણ છે. જો આપણે યથાર્થ તત્ત્વને પામવું હશે તો અનેકાન્તદષ્ટિનો વિકાસ કરવો પડશે. અનેકાંતની આંખ છે સમતા, . તટસ્થતા, મધ્યસ્થતા. એકાંતની આંખ છે વિષમતા. આ અનેકાંતની આંખ બંધ પડી છે માટે દર્શનકારો, વિદ્વાનો, વક્તાઓ આત્માને સાધવાની સાધના પ્રક્રિયા ભૂલી ગયા છે. ઉત્પાદ અને વ્યય એ બાહ્યદૃષ્ટિથી જોઈ, શકાય છે પણ ત્રીજી આંખ છે ધ્રુવતાની તે જાણવાની ક્રિયા કોઈએ કરી નથી. સૂક્ષ્મ જગતને જાણવાની જરૂર છે. ઉત્પાદ-વ્યય એ વિનાશી સત્ય છે જ્યારે ધ્રુવતા એ અવિનાશી સત્ય છે. આપણી દૃષ્ટિનો ધૃવકાંટો ઉત્પાદ-વ્યય ઉપરથી ઉઠીને ધ્રુવના તરફ ચોટે છે ત્યારે પરમાર્થ સાંપડે છે. આ પરમાર્થની પ્રાપ્તિ અને શાંતિપદ એ બન્ને જુદા નથી.
દેવસેનાચાર્ય કૃત નયચક્રમાં નિશ્ચયનયને નય કહ્યો છે અને વ્યવહારનયને ઉપનય કહ્યો છે. નિશ્ચયનય તો ઉપનયથી રહિત છે. ઉપનય કહો કે વ્યવહાર નય કહો બન્ને એક જ છે. નિશ્ચયનય એ રાજા છે અને વ્યવહારનય પ્રધાન છે-દીવાન છે. રાજાની બાજુમાં બેસે પણ રાજાની ગાદી પર ન બેસી શકે તેને દીવાન કહેવાય. નિશ્ચયનય સમતા-સમાધિનો સર્જક છે જ્યારે વ્યવહારનય એ વિકલ્પનો સર્જક છે. નયની જોડે રહે-બાજુમાં રહે તે ઉપનય કહેવાય. અભેદને જે વિષય કરે છે અને અનુપચાર જેનો સ્વભાવ છે તે નિશ્ચયનય છે તેમજ તે અર્થનો
નિદ્રાવસ્થાની જેમ જાગૃત અવસ્થામાં વર્તવું તેને જાગૃત સુષુપ્તિ કહેવાય છે જે નિર્વિકલ્પદશા છે.
