________________
525 - હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
રિલા
વીતરાગતા પ્રત્યેની રૂચિ તીવ્ર-તીવ્રતર-તીવ્રતમ થયા પછી પ્રભુની સાથે પ્રીતિ પણ તીવ્ર-તીવ્રતર-તીવ્રતમ થવા માંડે છે. શ્રેણિક મહારાજા આમાં દૃષ્ટાંતરૂપ છે. અધ્યાત્મનો માર્ગ એ બળનો માર્ગ નથી, કળનો માર્ગ છે. આપણા સ્વરૂપ ઉપર વિકારી ભાવોનું તાળુ લાગવાથી આત્માનો અનંત વૈભવ લુપ્ત થઈ ગયો છે, તે જ્ઞાનકળા-અધ્યાત્મકળા રૂપી ચાવી લગાવવાથી ખુલી જાય છે. વ્યવહારિક દૃષ્ટાંતથી પણ સમજાય છે કે હથોડો મારવાની કિંમત તો માત્ર એક રૂપિયો જ છે પણ તે ક્યાં મારવો તેની કિંમત ૯૯૯૯ રૂ. છે. તેમ અધ્યાત્મમાં દૃષ્ટિની જ કિંમત મુખ્ય છે. તેનો ઉઘાડ ન થયો તો બાકી જે કાંઈ કરાય છે, તેની કિંમત તો હથોડા મારવા જેટલી જ છે. આ સમજીને આત્માએ અધ્યાત્મપ્રેમી થવું ઘટે પણ વ્યવહાર ધર્મના વિરોધી થવું ન ઘટે. આત્માર્થીને વ્યવહાર માર્ગનું ખંડન કરવું ન જ ગમે પણ તેનો અર્થ એ પણ નથી કે તે આત્મધર્મ ઉપર-નિશ્ચય દૃષ્ટિ ઉપર ભાર ન મૂકે. અર્થાત્ અવશ્ય ભાર મૂકે જ કારણકે તેના વિના સંસારમાંથી જીવનો ઉદ્ધાર થાય જ નહિ. વ્યવહારનું આચરણ પણ આખરે તો નિશ્ચયને પામવા માટે જ છે. “નિશ્ચયના લક્ષ્ય વગર વ્યવહારની શુદ્ધિ નથી અને વ્યવહારની શુદ્ધિ વગર નિશ્ચયની પ્રાપ્તિ નથી” બંને એક બીજાના પૂરક છે. નિશ્ચય પસાતો જાય તેમ વ્યવહાર છૂટતો જાય એ પ્રામાણિકતા છે પરંતુ તેથી કરીને તે વ્યવહાર સર્વત્ર અનાદેય બનતો નથી. કક્ષા પ્રમાણે સાધના ફરતી રહે છે. વ્યવહારનો તાળો નિશ્ચયમાં મળતો હોય છે અને નિશ્ચયનો તાળો વ્યવહારમાં મળતો હોય છે. નિશ્ચયનું દૃશ્ય સ્વરૂપ વ્યવહાર છે અને વ્યવહારનું અત્યંત પ્રેરકબળ નિશ્ચય છે.
ધરમ ધરમ કરતો જગ સહુ ફીરે, ધરમ ન જાણે હો મર્મ જિનેશ્વર
આત્માના સ્વભાવમાં રહેવું, નિર્મોહતા-નિષ્કષાય ભાવમાં રહેવું, ' તે ઉદ્યમ છે-તે જ આત્મપુરુષાર્થ છે અને એના વડે જ ઘાતિકર્મોનો ક્ષય થાય છે.
