________________
तृतीयोक्तं वा ३/१/५oll
‘વંશેતૃતીયા ૫-૪-૭૩’ થી માંડીને ‘બાનુનોચેડવવા ૫-૪૮૮' સુધીના સ્રત્યયનું વિધાન કરનારા સૂત્રોમાં તૃતીયા વિભકૃતિથી જેનો નિર્દેશ છે તે તૃતીયોઽ નામને પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે; અન્ય બહુવ્રીહિ વગેરે સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો વિકલ્પથી તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. આ સૂત્રમાં યા શબ્દ નિત્ય સમાસત્વ ની વ્યાવૃત્તિ માટે છે. તેથી ઉત્તર સૂત્રમાં નિત્યત્વનો અધિકાર ન હોવાથી તે તે સૂત્રોથી વિકલ્પપક્ષમાં વાક્ય પણ થશે. મૂળન પવંશ મુક્તે આ અર્થમાં મૂવેન આ તૃતીયાન્ત નામનો યોગ હોવાથી ૩૫ + યંગ ધાતુને ‘વંશેતૃતીયયા ૫-૪-૭૩’ થી ળમ્ (અમ્) પ્રત્યય થાય છે. એ સૂત્રમાં મૂળ નામનો તૃતીયા વિભક્તિથી નિર્દેશ હોવાથી તૃતીયોક્ત મૂળ નામને આ સૂત્રથી ઉપવંશમ્ સ્વરૂપ કૃદન્તની સાથે તત્પુરુષ સમાસ વગેરે કાર્ય થવાથી મૂતòોપવંશ મુ આવો પ્રયોગ થાય છે. આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિત્ય સમાસ થતો ન હોવાથી વિકલ્પપક્ષમાં મૂતનોપવંશ મુક્તે આવું વાક્ય રહે છે. અર્થ - મૂળાને દાંત વડે કાપીને ખાય છે. મ્ પ્રત્યયાન્ત નામ અવ્યય છે - એ યાદ 2149. 114011
નમ્ શાકા
નસ્ (૬) નામને નામની સાથે; અન્ય બહુવ્રીહિ વગેરે સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. 7 ચૌઃ અને ન સૂર્ય પશ્યન્તિ આ વિગ્રહમાં નગ્ (F) નામને શો અને સૂર્ય નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ, ‘પેાર્થે ૩-૨-૮’ થી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ. ‘નગત્ ૩-૨-૧૨૫’ થી ન ને જ્ઞ આદેશ.... વગેરે કાર્ય થવાથી નૌઃ અને અસૂર્યપશ્યા રાખવારા: આવો પ્રયોગ થાય છે. (અહીં નતા૦ ૭-૩-૭૧ થી સમાસાન્ત પ્રત્યયનો નિષેધ થાય છે.) અર્થક્રમશઃ - ગાયથી ભિન્ન મહિષાદિ. સૂર્યને પણ ન જોનારી રાણીઓ.
४१
