________________
૩૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એ જ તીર્થકરના અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યો એ આ લેખમાળાને મુખ્ય વિષય છે એટલે હવે હું જ્યાં જ્યાં “તીર્થકર એમ ઉલ્લેખ કરું ત્યાં એ શબ્દની આગળ “જૈન” કહેવાની જરૂર જેતે નથી.
જૈન દર્શન પ્રમાણે પ્રત્યેક આત્મામાં અનેક-અગણિત-અનંત ગુણે રહેલા છે. એ બધાને આવિર્ભાવ સિદ્ધોએ સિદ્ધ કર્યો છે અને એનાથી ઓછે અંશે એ કાર્ય સામાન્ય-કેવલીઓએ અને તીર્થકરેએ કર્યું છે. તેમ છતાં તીર્થકરના પણ આવિર્ભત ગુણે અનંત છે જે કે સિદ્ધના અનંત ગુણો કરતાં એ ઓછા છે.
તીર્થકરના આ ગુણે પૈકી જે આગળ તરી આવે છે જે સહેલાઈથી સામાન્ય જનતાના ખ્યાલમાં આવે તેમ છે –જે એમના પ્રભાવની અલૌકિકતાના સૂચક છે તેને જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અતિશય “અતિશેષ” અને “અતિશેષક અને પાઈયમાં
અઈસય તેમજ અઈસેસ કહે છે. આ ગણનાતીત અતિશયેની સંખ્યા અપેક્ષા અનુસાર, ભિન્ન ભિન્ન રીતે દર્શાવાય છે. એને લઈને હું આ અતિશને વિચાર નિમ્નલિખિત પાંચ લેખ દ્વારા કરું છું –
(૧) અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યોને અંગેનું સાહિત્ય, (૨) ચાર મૂલતિશ, (૩) ત્રીસ અતિશયે, (૪) આઠ પ્રાતિહાર્યો અને (૫) વિશિષ્ટ વિચારણું. - આ પૈકી પ્રથમ લેખ તે જ આ છે એટલે હું ચાર મૂલાતિશય, ચેત્રીસ અતિશયે અને દેવકૃત આંતશ તરીકે
૧ આને અંગ્રેજીમાં “ excellence” કહે છે. એને અર્થ ઉત્કૃષ્ટતા-શ્રેષતા છે.
