________________
એનો પ્રકર્ષ હોવાથી તે દહનમાં અનુકૂલ છે. અપકૃષ્ટસ્નયુક્ત પાણી વનિનો નાશ કરે છે... ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે. આપણા - સંસ્કારનું નિરૂપણ કરે છે - સં%ારમેવો... ઇત્યાદિ. ગ્રંથથી - વેગ, સ્થિતિસ્થાપક અને ભાવના આ ત્રણભેદથી સંસ્કાર ત્રણ પ્રકારનો છે. આમાં વેગાત્મક સંસ્કાર કર્મજન્ય' અને વેગજન્ય' ભેદથી બે પ્રકારનો છે. વેગ કર્મનો નાશક અને કર્મનો ઉત્પાદક છે, એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે – રીવાલો... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે, નોદન (શબ્દાજનકસંયોગ)થી જન્ય એવાં કર્મથી શરીરમાં વેગ ઉત્પન્ન થાય છે. તેનાથી પૂર્વકર્મનો નાશ થાય છે; અને તેથી ઉત્તરકર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. આવી જ રીતે આગળ ઉત્તરકર્મથી પૂર્વવેગનો નાશ થાય છે, અને તેથી ઉત્તરવેગની ઉત્પત્તિ થાય છે. વેગ વિના પૂર્વકર્મનો નાશ શક્ય નથી. કારણ કે ત્યાં પૂર્વકર્મનો નાશક અન્ય કોઈ નથી. પૂર્વકર્મનો નાશ ન થાય તો કર્મની (ઉત્તરકર્મની) ઉત્પત્તિ નહીં થાય. કારણ કે પૂર્વકર્મ ઉત્તરકર્મની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. જ્યાં વેગવત્ કપાલાદિથી ઘટાદિમાં વેગ ઉત્પન્ન થાય છે, તે વેગજન્ય વેગ છે... ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસંધેય છે. II૧૫૮
સ્થિતિસ્થાપતિ – આશય એ છે કે, વૃક્ષાદિની શાખાદિને ખેંચીને છોડી દીધા પછી ફરીથી તે પૂર્વવત્ થઈ જાય છે. ત્યાં તે તે શાખાદિના યથાપૂર્વસંયોગનો જનક સ્થિતિસ્થાપક છે. વેગમાં ઉત્તરદેશસંયોગનું જનકત્વ હોવા છતાં પૂર્વવત્સયોગનું જનકત્વ ન હોવાથી વેગથી ભિન્ન સ્થિતિસ્થાપકને માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. સ્થિતિસ્થાપકાખ્યસંસ્કાર પૃથ્વીમાં જ વૃત્તિ છે. પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વાયુમાં સ્થિતિસ્થાપક છે, એવી કેટલાક લોકોની માન્યતા છે. પરંતુ એ પ્રમાણ નથી. સ્થિતિસ્થાપક અતીન્દ્રિય છે. કવચિત્ વૃક્ષાદિની આકૃષ્ટશાખાદિનાં સ્પન્દનમાં તે કારણ છે. I૧૫૯ી.
૧૪૨
