________________
અભાવનિરૂપણું
૪. प्रत्यक्षत्वमप्युपपद्यते । अन्यथा तत्तदधिकरणानां तत्तदिन्द्रियाग्राह्यत्वात् प्रत्यक्षत्व न स्यात् । एतेन ज्ञानविशेष-कालविशेषाद्यात्मकत्वमत्यन्ताभावस्येति प्रत्युतम् , अप्रत्यक्षत्वापत्तेः ॥
- || ફુમાવપાર્થવિમામાન્ય છે
થામાં વિતે– માવિિર–સંસર્ગાભાવ અને અન્યાભાવ ભેદથી અભાવ બે પ્રકાર છે. અભાવ દ્રવ્યાદિષટુકા ન્યાભાવવત્ત સ્વરૂપ છે, દ્રવ્યાદિ છ પદાર્થોમાં રહેલા ભાવત્વથી અવછિન છે પ્રતિયોગિતા જેની એવા અન્યાભાવવત્ત સ્વરૂપ અભાવત્વ છે. અર્થાદ ભાવ વાવચ્છિન્ન પ્રતિયોગિતાકા ન્યાભાવવત્વ સ્વરૂપ અભાવાવ છે. અન્યાભાવ એક જ પ્રકાર હોવાથી તેને વિભાગ અશક્ય હોવાથી સંસર્ગભાવનો વિભાગ કરે છે–પ્રામાવત
ઈત્યાદિ ગ્રંથથી અન્યાભાવથી ભિન્ન અભાવને સંસર્ગભાવ કહેવાય છે. અને તાદામ્યસંબંધાવચ્છિન્નપ્રતિગિતાક અભાવને અન્યાભાવ કહેવાય છે. જેનું સ્વરૂપ તર્કસંગ્રહના વિવરણમાં અભાવના નિરૂપણ વખતે સ્પષ્ટ કર્યું છે. વિનાશી એવા અભાવને પ્રાગભાવ કહેવાય છે. જન્ય એવા અભાવને ધ્વસ કહેવાય છે. અને નિત્ય એવા સંસર્ગભાવને અત્યતાભાવ કહેવાય છે. જે અત્યતાભાવ - નિત્ય હોય તે ઘટશૂન્યભૂતલમાં ઘટ લઈ આવ્યા પછી પણ ઘટાભાવવત્ત્વની પ્રતીતિ થશે આ શંકાનું સમાધાન કરતા કહે છે –
ત્ર તુ...ઈદિ આશય એ છે કે જ્યાં ભૂતલાદિમાં ઘટાદિ દૂર • કર્યા હતા અને ફરી ઘટાદિ લઈ આવ્યા ત્યાં ઘટાલ તદત્યતાભાવવિષયક પ્રતીતિના વિષયભૂત સ્વરૂપસંબંધ ઘટક ન હોવાથી અર્થાદ ઘટકાલીનભૂતલાદિ તદત્યનાભાવના સંબંધ ન હોવાથી ઘટવદ ભૂતલમાં નિત્ય ઘટાભાવ હોવા છતાં ઘટાભાવવદ્દ ભૂતલની પ્રતીતિ થતી નથી. ઘટાનયન પછી ભૂતલમાં ઘટાભાવવત્ત્વની બુદ્ધિના નિવારણ માટે સંસર્ગભાવમાં, ઉત્પાદ અને વિનાશશાલી એ ચોથો એક અભાવ છે. એમ કેટલાક માને છે. અર્થાદ સંસર્ગભાવ પ્રાગભાવ
