________________
તમેદ્રવ્યનિરાકરણ
એ પ્રત્યક્ષના વિષયભૂત અંધકારમાં તમો દૂચ' આવવાનું મવવાવ ઘટાવિ” આ અનુમાનથી દ્રવ્યત્વ સિદ્ધ છે, તેમજ “તમઃ વૃથિવીभिन्नं गन्धशून्यत्वाद् जलादिवद्' ; " तमो जलादिभिन्नं नीलरूपवत्त्वात् પટાવિ આ અનુમાનથી લુપ્ત પૃથિવી વગેરે નવદ્રવ્યાતિરિક્તત્વ પણ સિદ્ધ થયુ છે. પૃથિવી વગેરે દ્રવ્યના પ્રત્યક્ષમાં આલેાક સાપેક્ષ ચક્ષુ કારણ હાવા છતાં અંધકાર સ્વરૂપ દેશમાં દ્રવ્યના પ્રત્યક્ષમાં આલેાક નિરપેક્ષ ચક્ષુ કારણ છે. આ રીતે અંધકાર નામનુ દશમુ દ્રવ્ય વિદ્યમાન હાવા છતાં તેના નિર્દેશ કર્યા નથી એ ચેાગ્યું નથી. એ શકાકારના આશય છે. એના સમાધાનમાં કહે છે—ન બાવચતેનો......ઇત્યાદિ—એના આશય એ છે કે, સર્વાનુભૂત ઉષ્ણુપના આશ્રય તરીકે તે જ દ્રવ્યને માનવુ' આવશ્યક છે અને એ આવ શ્યક તેજ દ્રવ્યના અભાવ સ્વરૂપ જ તમ પદાર્થ માનીએ તે તાદશ કલ્પનામાં કાઈ દોષ ન હેાવાથી તમઃ પદ્મા'માં દ્રવ્યાન્તરની કલ્પના કરવી એ યુક્તિ યુક્ત નથી. યદ્યપિ ‘નારું તમશ્વરુતિ” આ પ્રતીતિથી અધકારમાં નીલરૂપવત્ત્વ અનેકવત્ત્વ સિદ્ધ હાવાથી તેને તેજોભાવ સ્વરૂપ નહી માની શકાય. પરંતુ અંધકારમાં તાદ્દશ રૂપવત્તાની પ્રતીતિ ભ્રમાત્મક હોવાથી તેમજ દીપની અપસરણાત્મક ક્રિયાના કારણે જ અંધકારમાં તાદૃશ કર્મવત્ત્વ પ્રતીત થતું હાવાથી તાદૃશક વત્તા પ્રતીતિ પણ ભ્રમાત્મક હેાવાથી તેના આધારે અંધકારમાં દ્રવ્યત્વ સિદ્ધ કરી શકાશે નહી. વસ્તુતઃ જે પ્રતીતિની ઉત્તરક્ષણમાં તદ્વત્તાના ખાધના પ્રમાત્મક નિશ્ચય થાય છે ત્યારે જ તે પ્રતીતિ ભ્રહ્માત્મક મનાય છે. પ્રકૃત સ્થળે ‘નીરુ તમ~રુતિ' ઇત્યાદિ પ્રતીતિની ઉત્તરક્ષણમાં તેના બાપનું જ્ઞાન ન હેાવાથી ઉક્ત પ્રતીતિને ભ્રમાત્મક કહેવુ યેાગ્ય નથી. તેથી તમઃ પદાર્થાંમાં દ્રવ્યત્વની કલ્પનામાં દૂષણાન્તર બતાવે છે—તમસોઽતિરિ દૂચવે.........ઇત્યાદિ ગ્રંથથીઆશય સ્પષ્ટ છે. અધિક વિવરણ શમરૂદ્રીમાં જોવુ
।। કૃતિ મૂવિમાન ///
૨૯
