________________
૧૬૫ પરિણામિક એ પાંચ ભાવ, કૃષ્ણ, નીલ, કાત, તેજે, પદ્મ અને શુકલ એ છ લેહ્યા આદિની વિચારણા છે પાંચ ભાવ વિષે જૈન દર્શનમાં ચોથા કર્મગ્રંથમાં વિચારણા કરવામાં ભાવેલ છે. જ્યારે તામસાદિ ભાવ વિશે વિસ્તૃત વિચારણા વેદાંત દર્શનમાં કરવામાં આવેલ છે. લૌકિક વ્યવહારમાં કાવ્યશાસ્ત્ર-નિબંધલેખન એ ભાર છે.
ક–ખિત્તો,-કાળભાવે, એ શબ્દોચ્ચારથી જૈનદર્શનના આવશ્યક કિયા સૂત્રોમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને ર ઠેર ઉલેખ આવે છે. મહામહોપાધ્યાયજી યશોવિજયજી મહારાજાના સમકાલિન વિનયવિજયજી મહારાજાએ દ્રવ્ય લેકપ્રકાશ, ક્ષેત્રલે પ્રકાશ, કાળલોકપ્રકાશ અને ભાવકપ્રકાશ નામના ચાર લેક પ્રકાશની રચના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવ વિષય ઉપર કરેલ છે.
વ્યવહારમાં ક્ષેત્ર અને કાળ અભેદ છે. સુરત જવું છે પણ તે જવાને કાળ જ્યાં સુધી નિશ્ચિત ન કરાય ત્યાં સુધી જવાને વિક૯પ અધૂરે છે. તે જ પ્રમાણે કાળથી જવાનું નિશ્ચિત કરીએ પરંતુ જવાનું સ્થાન–ક્ષેત્ર નક્કી ન કરીએ ત્યાં સુધી જવાને વિક૯પ અધૂરો છે. અમે પાંચ વાગ્યે મળ્યા હતા ત્યારે હું ઝવેરી બઝાર હતા અને એ વાલકેશ્વર હત એવું વ્યવહારમાં બનતું નથી. બે વ્યક્તિના મિલનને કાળ અને ક્ષેત્ર એક જ હોય–અભેદ હોય. આ રીતે વ્યવહારમાં ક્ષેત્ર અને કાળ જુદા પડતા નથી. જ્યારે નિશ્ચયમાં દ્રવ્ય અને ક્ષેત્ર અભેદ થતાં ભાવ અને કાળ અભેદ બની માત્ર દ્રવ્ય એટલે કે આત્મપ્રદેશ અને ભાવ એટલે જ્ઞાન– આનંદ (સચ્ચિદાનંદ) સ્વભાવ રહે છે.
