________________
મનુષ્યને દ્રવ્યઈન્દ્ર વગેરે કહેવાય છે. આવી જ રીતે અચેતન એવા કાજ વગેરેમાં પણ સમજવું. પ્રતિમાદિનાં કારણ બની ચૂકેલાં અથવા ભવિષ્યમાં તેનાં કારણ બનનારાં એ કાજ વગેરેને દ્રવ્યપ્રતિમા વગેરે કહેવાય છે. આથી સમજી શકાય છે કે સાધુ બનીને શાળધર્મ પામેલા તે મહાત્માના પુણ્યશરીરને દ્રવ્યસાધુ કહેવાય છે.
આ દ્રવ્યનિક્ષેપાના ‘આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપો' અને ‘નો-આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપો' : એમ મુખ્ય બે ભેદ છે. આગમને આશ્રયીને દ્રવ્યઈન્દ્ર તેને કહેવાય છે કે જેને ‘રૂન્દ્ર’ પદના અર્થનું જ્ઞાન છે, પરંતુ તેમાં ઉપયોગ નથી અર્થાત્ તેની વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના કે ધર્મકથા વડે તેનો ઉપયોગ નથી એવા માણસને આગમને આશ્રયીને દ્રવ્યઈન્દ્ર કહેવાય છે. કારણ કે અનુપયોગ દ્રવ્ય છે. ઉપયોગ જીવનો ભાવ છે, તેનું વર્તમાનમાં અસ્તિત્વ ન હોવાથી જીવને તે તે ઉપયોગના અભાવવાળો એટલે કે અનુપયોગ કહેવાય છે. વિવક્ષિત ઈન્દ્રાદિના વિષયવાળો ઉપયોગ ન હોવા છતાં તે જીવ તેનું કારણ છે તેથી તે દ્રવ્યસ્વરૂપ છે. કારણ કે ભાવનું કારણ દ્રવ્ય હોય છે. સંક્ષેપથી સમજી શકાય છે કે તે તે વસ્તુનો જ્ઞાતા પરંતુ તે તે વસ્તુના
