________________
- જૈન દષ્ટિએ કમર છે. આત્મા પોતે સીધું જાણે, જે જાણવામાં મન કે ઇંદ્રિયેની મારફતની વાત ન હોય તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવાય. પ્રતિ પ્રત્યક્ષમ અક્ષન એટલે આત્મા. એ પિતે સીધું જુએ, દેખે, જાણે તે પ્રત્યક્ષ અને જેમાં આંખ, કાન, નાક, જીભ કે મનની દરમિયાનગીરી હોય તે પરોક્ષ.
આ હકીક્ત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. આંખે દેખાતી વસ્તુને આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન કહેવાય, પણ પક્ષ કહેવાય. જ્ઞાનની વ્યાખ્યામાં અને જ્ઞાનને આત્માને મૂળગુણ બતાવવામાં જૈન તત્વજ્ઞાનની આ અભિનવતા છે અને એના પર ભારે ચર્ચા ચાલે છે. અન્ય તાર્કિકે “ક્ષનને અર્થ આંખ કરી, આંખે દેખાય તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહે છે. જૈન તાર્કિક આત્મપ્રત્યક્ષને પ્રત્યક્ષ કહે છે. આ અર્થવિચારણામાં ઘણું ઊંડાણ અને રહસ્ય છે, તે જ્ઞાનને સમજતાં સ્પષ્ટ થઈ જશે. આપણે અત્ર ચર્ચા ઉપસ્થિત કરવાને ઉદ્દેશ નથી, પણ વસ્તુ સમજવાને અને શરૂઆતથી ચેખવટ કરવાને ઉદ્દેશ છે. આ ચેખવટ મગજમાં હશે તે જ્ઞાનદર્શનને સમજવામાં સરળતા થઈ જશે. આ પરોક્ષ જ્ઞાન જે ઈન્દ્રિય અને મન દ્વારા થાય છે તેને પ્રથમ સમજીએ. જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર નીચે મુજબ છે. મતિજ્ઞાન
આ પક્ષજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે. મનન કરી ઇન્દ્રિયો દ્વારા કે મન દ્વારા જાણવામાં આવે તેવા જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એને આભિનિબોધિક જ્ઞાન પણ કહેવામાં આવે છે. આભિ એટલે સન્મુખ, નિ એટલે નિશ્ચિત, એ બેધ તે આભિનિબેધિક જ્ઞાન. આ મતિજ્ઞાનમાં પાંચ ઈન્દ્રિય અને/અથવા મનની અપેક્ષા રહે છે. એ જ્ઞાન મેળવવા માટે પાંચમાંની કેઈ ઈન્દ્રિય અને/અથવા મનની જરૂર પડે છે. સામે પુસ્તક પડયું હોય તે કાં તે આંખથી દેખાય અથવા સ્પર્શથી જણાય, એટલે આંખ કે સ્પર્શ દ્વારા ચેતનને “આ પુસ્તક છે એવું જ્ઞાન થયું. એટલે આ
