________________
* જૈન દષ્ટિએ કમ સંસાર ખૂબ વધી જાય અને રખડપાટ દી થઈ જાય તે કષાય.
ફોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયે છે. એ પ્રત્યેકની તીવ્રતા મંદતા પ્રમાણે એના ચાર ચાર ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે. એ અનેક આત્મિક ગુણના વેધક છે અને કર્મગ્રહણના. રસમાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. અહિતના આચરણના (પ્રવૃત્તિના) હેતુભૂત અને હિતાચરણના રોધક અને આ સંસારને લબે કરી . નાખનાર કષાયોના એના કાળ, માન અને ગુણોધકપણાને અંગે ચાર ચાર વિભાગ પાડવામાં આવે છે. તેની વિશેષ વિગત વિસ્તારથી ચેથા મેહનીય કર્મની વિચારણામાં આવશે. કર્મબંધના હેતુઓમાં એના સર્વે મળીને ચાર ને ચારે ગુણતાં સોળ વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે.
આવા ક્રોધ, માન, માયા લેભરૂપ કષાયને ઉપજાવનાર નવ નેકષાય છે. ૧. હાંસી (મશ્કરી, મજાક, ઠેકડી)., ૨. રતિ (ઈદ્રિ
ને અનુકૂળ એવા વિષયેની પ્રાપ્તિથી તે ચિત્તને પ્રીતિબંધ). ૩. અરતિ (ઈન્દ્રિયને પ્રતિકૂળ એવા વિષયની પ્રાપ્તિથી થતો ચિત્તને ઉગ). ૪. શેક (રૂદન, માથા કૂટવા, છાતી કૂટવી, મેં વાળવા, કકળાટ કરે). ૫. ભય (બીક, માણસને, સર્પ વગેરેને, અકસ્માતને, ચેર, આજીવિકાને, મરણને અને અપકીર્તિને). ૬. દુગંછા (ન ગમે તેવા કે કુરૂપ પદાર્થ નજરમાં આવતાં સૂગ થવી, નાક મચકડવું, તે પર કે તેના તરફ ઘૂંકવું). આ છે નોકષાય પર વિસ્તાર ચેથા મેહનીય કર્મની વિચારણામાં આવશે. ૭-૯ ત્રણદઃ પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદ. જેમાં સ્ત્રીના સ્પર્શ ની, આલિંગનની અભિલાષા થાય તે પુરુષવેદ. જેમાં પુરુષના સ્પર્શનાદિની ઈચ્છા થાય તે સ્ત્રીવેદ. અને જેમાં સ્ત્રીપુરુષ બંનેના સ્પર્શન વગેરેની ઈચ્છા થાય તે નપુંસકવેદ
આ સેળ કષાય અને નવ નેકષાય મળીને ૨૫ બંધહેતુ કષાયના નામ નીચે આવે છે. કર્મબંધના હેતુમાં બહુ અગત્યને
