________________
૨૭
પાંચ કારણે મળ્યા વગર કોઈ કાર્ય બનતું નથી. આ વાત બરાબર વિચાર કરવાથી બેસે છે અને એવી રીતે આંખ ઉઘાડી રાખી એકની મુખ્યતા દેખાતી હોય ત્યારે પણ અન્યને મેગ્ય ન્યાય આપો એનું નામ અનેકાંતવાદ છે, એનું નામ પ્રમાણવાદ છે, એનું નામ સ્યાદ્વાદરહસ્ય છે. સ્યાદ્વાદમાં અવ્યવસ્થા કે અક્કસતા નથી. એમાં વસ્તુસ્થિતિની સ્પષ્ટતા છે, છે તેને સ્વીકાર છે અને સ્વીકારની પાછળ મહાન વિશાળતા છે. - જ્યાં એકાંતવાદ આવ્યું ત્યાં પિતાના મતસમર્થનને આગ્રહ રહે છે. પિતાને ફાવે તેટલી દલીલે સ્વીકારાય છે, ન ફાવે તેવી વાત તરફ દુર્લક્ષ અપાય છે, અને વકીલ જેમ પિતાના અસીલના કેસને અનુકૂળ હોય તેટલી જ દલીલે રજૂ કરે તેવી વૃત્તિ થાય છે. પણ સ્યાદ્વાદ ન્યાયાસનનું કામ કરે છે. એને મન ફરિયાદી કે તહોમતદાર સરખા છે, એ સર્વ પક્ષકારની દલીલ સાંભળે છે.. આ ન્યાયતેલન, સમદષ્ટિ, વિવેચકની દષ્ટિ, સમાધાનની આવડત. અને સાથે સર્વસંગ્રાહક મને વૃત્તિ એ અનેકાંતવાદનું રહસ્ય છે. - એ દષ્ટિએ ફેંસલે આપતાં જણાય છે કે પાંચે કારણેના સમવાયની જરૂર છે અને પાંચે હાજર હોય ત્યારે કાર્ય બને છે. એ પાંચ કારણમાં ભાગ્ય-કર્મ-નસીબ શી ચીજ છે એને અત્ર. વિચાર કરીએ. આ ગ્રંથમાં કર્મસંબંધી વિચાર કરવાને છે. એની ઓળખ વધારે વિગતે આપતાં પહેલાં એનું પાંચ કારણેના સમવાયમાં શું સ્થાન છે તે વાતની ચોખવટ કરી. એ પાંચ કારણે પૈકી કર્મને ઓળખવા હવે આગળ વધીએ.
