________________
૩
સ્થિતિમાં કેવા પ્રત્યાઘાત આપવા તે તેના હાથની વાત છે એવું કમસિદ્ધાન્ત માને છે. વળી, પુરુષ પોતાના પ્રયત્નથી પૂર્વકર્માની અસરાને હળવી કે નષ્ટ કરી શકે છે એવું પણ કર્મસિદ્ધાન્તમાં સ્વીકારાયું છે. પુરુષ ઉપર કર્મનું નહિ પણ કર્મ ઉપર પુરુષનું આધિપત્ય છે—અલબત્ત પુરુષને તેનું ભાન થવું જોઇએ, તેનું ચિત્ત ચમકવું જોઈએ.
કર્મસિદ્ધાન્ત નિરાશાવાદ કે અકર્મણ્યતા ભણી લઈ જતા નથી પરંતુ આશાવાદ અને પુરુષા ના પોષક છે. કર્મ કરનારને, સાધના કરનારને તેનું યેાગ્ય ફળ મળે જ છે એવા વિશ્વાસ આપનાર કર્મસિદ્ધાન્ત છે. એક જન્મમાં પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ પરમપદ્મ(વીતરાગતા)ની પ્રાપ્તિ ન થઈ અને અધવચ્ચે જ મરી ગયા તથા જે કંઈ પ્રાપ્ત કર્યું હતું એ પણ ચાલ્યું ગયું, આગલા જન્મમાં ફરી આ જન્મની જેમ દુ:ખી થવું પડશે, વગેરે વિચારાને કર્મસિદ્ધાન્તમાં સ્થાન નથી. પેાતાના અધિકાર પ્રમાણે સાધના દ્વારા જે કંઈ જ્ઞાન જીવ એક જન્મમાં પ્રાપ્ત કરે છે, તે જ્ઞાનના નાશ મરણથી થતા નથી. એ જ્ઞાન તા જીવાત્માની સાથે એક જર શરીર ાડી ખીજા નવા શરીરમાં જાય છે અને બીજા જન્મમાં એ જીવ પૂર્વજન્મના સંચિત જ્ઞાનથી આગળ વધે છે. આમ કર્મવાદ આશા અને પુરુષા ના પ્રેરક છે.
ક સિદ્ધાન્તની મહત્તા—ડૉ. મેક્સમૂલરનુ` મન્તવ્ય
કર્મસિદ્ધાન્તનું મહત્ત્વ દર્શાવતાં ડૉ. મૈકસમૂલર કહે છે, “એ તા નિશ્ચિત છે કે કર્મના સિદ્ધાંતના પ્રભાવ માનવજીવન ઉપર બેહુદ પડવો છે. જો માનવી એ જાણે કે વર્તમાન જીવનમાં કોઈ જાતના અપરાધ કર્યા વગર મારે જે કઈ દુઃખ વેઠવું પડે છે એ મારા પૂર્વજન્મના કર્મનું જ ફળ છે, તે એ, જૂનું દેવું ચૂકવનાર માનવીની જેમ, શાંતપણે એ સંકટને સહન કરી લેશે; અને સાથે સાથે જો એ માનવી એટલું પણ જાણતા હાય કે સહન
