________________
૨૮
મીમાંસાદુનમાં ક અને પુનર્જન્મ
મીમાંસાદર્શન પણ આત્માને નિત્ય માને છે. એટલે તે પણ પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મને સ્વીકારે છે.
વેદપ્રતિપાદ્ય કમ ચાર પ્રકારનાં છે—(૧) કામ્ય કર્યું તેને કહેવામાં આવે છે જે કાઇ કામનાવિશેષની સિદ્ધિને માટે કરવામાં આવે છે. (૨) પ્રતિષિદ્ધ ક` તે છે જે અનર્થાત્પાદક હાવાથી નિષિદ્ધ છે. (૩) નિત્ય કર્મ તે છે જે ફુલાકાંક્ષા વિના કરવામાં આવતું કરણીય કર્મ છે, જેમ કે સંધ્યાવંદન આદિ અને (૪) નૈમિત્તિક કર્મ તે છે જે અવસવિશેષ પર કરવામાં આવે છે, જેમ કે શ્રાદ્ધ આદિ કર્મ. મીમાંસા કામ્ય કર્માને જ દુઃખનું અને ક બંધનું કારણ ગણે છે. નિષ્કામભાવે કરવામાં આવતાં વેદવિહિત નિત્યનૈમિત્તિક કર્માં દુઃખનું કે કર્મબંધનું કારણ નથી. એટલે દુઃખમાંથી અને બંધનમાંથી મુક્ત થવા માટે કામ્ય કર્મોને તેમ જ નિષિદ્ધ કર્મોને છોડવાં જાઈએ.
યજ્ઞ આદિ અનુષ્ઠાન (કર્મી) કરતાં તરત જ ફળની નિષ્પત્તિ થતી નથી, પરંતુ કાલાન્તરમાં થાય છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે કર્મના અભાવમાં કર્મ લેત્પાદક કેવી રીતે બની શકે? મીમાંસકાનું કહેવું છે કે અપૂર્વ દ્વારા. પ્રત્યેક કમ માં અપૂર્વને (પુણ્યાપુણ્યને) ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ હાય છે (તન્ત્રવાર્તિક પૃ. ૩૯૫). કર્માંથી ઉત્પન્ન થાય છે અપૂર્વ અને અપૂર્ણાંથી ઉત્પન્ન થાય છે ફળ. આમ અપૂર્વે જ ક અને કર્મફળને જોડનાર કડી છે, એટલે જ શંકરાચાર્ય અપૂર્વને કની સૂક્ષ્મ ઉત્તરાવસ્થા કે ફળની પૂર્વાવસ્થા માને છે (શાંકરભાષ્ય ૩. ૨. ૪૦). અપૂર્વની કલ્પનાને મીમાંસકાની કવિષયક એક મૌલિક કલ્પના માનવામાં આવે છે.
જૈનદર્શનમાં કર્મો અને પુનર્જન્મ
આચારાંગ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના પ્રથમ ઉદ્દેશકના ‘અર્પણા અત્થિત્તપદ' નામના પ્રથમ પદમાં આત્માના પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન જાતિ
