________________
૨૧ કર્યો છે. આમ પૂર્વજન્મનાં વિચિત્ર કર્મોને માન્યા વિના જ વચ્ચે જે ભેદ જણાય છે તેને ખુલાસે થઈ શકતું નથી. એક જ માબાપના સમાન પરિસ્થિતિમાં ઉછરેલા જોડિયા બાળકોમાં જણાતા ભેદને ખુલાસે પૂર્વજન્મમાં કરેલાં કર્મો અને તેની અસરો માન્યા વિના થઈ શકે નહિ. (ન્યાયસૂત્ર ૩.૨.૬૦). - જે પૂર્વજન્મ હોય તે પૂર્વજન્માનુભૂત કોઈ કોઈ વિષયનું જ સ્મરણ કેમ થાય છે? પૂર્વજન્માનુભૂત બધા વિષયનું સ્મરણ કેમ થતું નથી ? પૂર્વજન્મમાં હું કેણ હવે, ક્યાં હતું, કે હત, વગેરેનું સ્મરણ કેમ થતું નથી ? આના ઉત્તરમાં ન્યાયવૈશેષિક ચિંતકો જણાવે છે કે આત્મગત જે પૂર્વ સંસ્કારો આ જન્મમાં ઉદ્દબુદ્ધ થાય છે તે સંસ્કારે જ સ્મૃતિને ઉત્પન્ન કરે છે. ઉબદ્ધ સંસ્કાર જ સ્મૃતિનું કારણ છે. જે સંસ્કારો અભિભૂત રહે છે તે સમૃતિ જન્માવતા નથી. સંસકાર હોય એટલે સ્મૃતિ થાય જ એવું નથી. સ્મૃતિ થવા માટે પૂર્વે સંસ્કારની જાગૃતિ થવી આવશ્યક છે. આ જન્મમાં જે વસ્તુઓ બાળપણમાં અનુભવી હોય છે તે બધીનું સ્મરણ શું આપણને વૃદ્ધાવસ્થામાં થાય છે? ના, બાળપણમાં અનુભવેલ વિષયેના સંસ્કાર વૃદ્ધાવસ્થામાં હોય છે પણ તે બધા જાગૃત થતા નથી. વળી, આપણે જાણીએ છીએ કે દુઃખને કારણે કેટલીક વ્યક્તિઓ પરિચિત વ્યક્તિને પણ ભૂલી જાય છે કારણ કે દુખે તે પરિચિત વ્યક્તિના પડેલ સંસ્કા
ને અભિભૂત કરી દીધા છે. એવી જ રીતે, જીવનું મૃત્યુ થતાં તે મૃત્યુ તેના અનેક સુદઢ સંસ્કારને અભિભૂત કરે છે. પરંતુ પુનર્જન્મ યા દેહાન્તરપ્રાપ્તિ થતાં તેના અનેક પૂર્વ સંસ્કારે જાગ્રત થાય છે. જેઓ સંસ્કારોને ઉદ્દબુદ્ધ કરે છે તેમને સંસ્કારના ઉદ્દબેધક ગણવામાં આવે છે. આ ઉદ્બોધકે અનેક જાતના છે અને તેઓ ખાસ પ્રકારના સંસ્કારોને જ જાગૃત કરે છે. આ ઉદ્દબોધકોમાં એક ઉદ્ધ ક જાતિ (જન્મ) છે. જે પ્રકારને જન્મ જીવ
