________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ
૧૬૫ હલકા ભિક્ષુકના કુળમાં જન્મે તે નીચેગેત્રિકર્મ. ઉચ્ચગોત્રવાળાને ઘણી સગવડ અને વિશિષ્ટ લાભ રહે છે, નીચત્રવાળા પ્રાયઃ ગરીબાઈ કે દરિદ્રતામાં સબડતા રહે છે. આ ઉચ્ચ-નીચ ગોત્ર દરેક ગતિમાં અને દરેક જાતિમાં હોય છે, જેમ કે ગંગાનું નીર અને ખાબોચિયાનું ગંધાતું નીર, પાસાદાર સાચે હીરે અને નકલી હીરે, આસોપાલવનું ઝાડ અને આંબલીનું ઝાડ, ગુલાબ, મેગ, ચંબેલી જાઈ, જૂઈનાં ફૂલ અને કરણ–ધતૂરાનાં ફૂલ, કેરીનું ફળ અને લીબળીનું ફળ, ખાણમાં સોનું અને કથીર, જનાવરમાં ગધેડે અને ઘેડે, પક્ષીમાં પોપટ અને ઘુવડ. આવા પાર વગરના દાખલા આપી શકાય. પ્રથમના ઉગોત્રવાળા છે, જ્યારે બીજે વર્ગ નીચશેત્રને ભાગી છે.
ઉચ્ચગેત્રવાળે પ્રાણ ઉચ્ચ સ્થાને જાય છે. સુંદર ફૂલ પ્રભુના માથા પર ચઢે છે, ઉચ્ચ કેશર પ્રભુના શરીરને કે ભક્તના કપાળને શોભાવે છે. અને ઉચ્ચત્રવાળો પ્રાણ ઉપાધ્યાય, આચાર્ય, ગચ્છાધિપતિ કે વાસુદેવ-ચક્રવતીની પદવી લે છે. દેવ જેવી ગતિમાં કિવિષિયા દેવે થાય છે, તેમનું કામ દેવેલેકમાં ઝાડૂ કાઢવાનું રહે છે, નવા યુગમાં બબરચી, પીરસનાર (waiters), ખાટકી, ટોકરી સાંભળી દોડનાર સિપાઈ વગેરે નીચગોત્રના ભાગી છે.
નીચગોત્રના કારણે મેક્ષ જવાને અધિકાર ચાલ્યા જ નથી. હરિકેશી, મેતાર્ય, હરિબળ વગેરેના દષ્ટાંત મોજુદ છે. ચેતનને અગુરુલઘુ ગુણ છે. એ ભારે કે હળ નથી. અને એ કારણે એ સર્વ કર્મથી મુક્ત થતાં ધનુષ્યમાંથી છૂટેલાં બાણની પેઠે સંસારની ઉપર ચાલ્યા જાય છે. આ ચેતનના અગુરુલઘુગુણને રોકવાનું કાર્ય ગોત્રકર્મ કરે છે. એની બે પ્રકૃતિઓ છે.
૧. ઉચ્ચગેત્ર (ઉચ્ચગોત્ર) (૧૫૨) - ૨. નીચે ગેત્ર (નીચગેત્ર) (૧૫૩)
આ ગેત્રિકર્મ જે અગુરુલઘુગુણને હણે છે તે અગુરુલઘુગુણ " અને પ્રત્યેક પ્રકૃતિમાં પાંચમી અગુરુલઘુનામકર્મની પ્રકૃતિ (૧૨૮)
