________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિએ
૧૫
એમના પરિચય સામસામી પ્રકૃતિને સામે રાખવાથી ખરાખર થઈ શકશે અને તેની છાપ મગજમાં પડી જશે. આપણે તે રીતે તેમને ઓળખીએ. એ-એને સાથે લેવાથી તેમના વિરોધ સમજવામાં આવશે, ખાકી વાત એ છે કે પ્રથમની હાય ત્યાં સામેની ત્રીજી હાય નહિ અને ખીજી સામેની હાય ત્યાં પ્રથમની ન હાય. આપણે આ વિરોધી દશ જોડકાંને તપાસી જઈએ.
(૧) ત્રસ અને સ્થાવર
ત્રસદશકની પહેલી પ્રકૃતિ ત્રસનામકર્મની છે. સ્થાવરદશકની પહેલી પ્રકૃતિ સ્થાવરનામકની છે. આ બન્ને જૈન પારિભાષિક શબ્દો છે. પોતાની ઈચ્છાથી ખીજા સ્થાને જઈ આવી શકે, તડકેથી છાયામાં જાય, છાયામાંથી તડકે આવી શકે તે ત્રસ અને જે પાતાની ઇચ્છાથી એક સ્થાનકેથી ખીજે સ્થાનકે ન જઈ શકે તે સ્થાવર. એક ઇન્દ્રિયવાળા સ્થાવર કહેવાય, જ્યારે બે, ત્રણ, ચાર કે પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા ત્રસ કહેવાય. ત્રસનામકર્મ પુણ્ય પ્રકૃતિ છે, સ્થાવર નામકર્મ પાપપ્રકૃતિ છે. આપણા હેમચંદભાઈને ત્રસનામકર્મના ઉદય અત્યારે વર્તે છે.
(ર) બાદર અને સૂક્ષ્મ
આત્મા તા દેખી શકાય નહિ, પણ શરીર દેખી શકાય, ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરી શકાય. જેના શરીરને ચક્ષુ કે અન્ય ઇન્દ્રિયથી જાણી દેખી શકાય તે ખાદર અને જેના શરીરના પિંડ ઇન્દ્રિયથી દેખી કે ગ્રહી ન શકાય તે સૂક્ષ્મ. અસંખ્ય કે અનંત જીવાના એક પિંડ હાય, પણ ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવા હોય તે આદર, એટલે જેના શરીરનાં પુગળા દેખી શકાય કે ગ્રહી શકાય તે બાદર, અને જેના શરીરનાં પુગળા દેખી ન શકાય તે સૂમ. એકેન્દ્રિય જીવામાં એક શરીર પર અનંત જીવા હાય છે તે સૂક્ષ્મનામકર્મ સમજવું અને તે એકેદ્રિયમાં દેખી શકાય તેવા શરીરનું ધારણ તે બાદરપણું, એકેન્દ્રિય શરીરોમાં સૂક્ષ્મ અને બાદર
