________________
૧૧૨
જૈન દષ્ટિએ કર્મ જાણીતા અર્થો લઈએ તે દેખવું એ એને મુખ્ય અર્થ છે. બીજે. જાતે અર્થ “ધર્મ સંબંધી જ્ઞાન થાય છે. નાયિક દર્શન, વિશેષિકદર્શન, બૌદ્ધદર્શન, જૈનદર્શન એ શબ્દોમાં દર્શનને અર્થ તત્વજ્ઞાન થાય છે. બાકી તે અરીસે, ઉપદેશ, નજરમાં આવવું, અભિપ્રાય વગેરે અનેક અર્થ થાય છે. અહીં ઉપર જણાવેલ “દેખવું” એ અર્થમાં દર્શન શબ્દ વપરાય છે. દર્શન એટલે દેખવું તે. જાણવામાં અને દેખવામાં તફાવત છે. આપણું ચર્મચક્ષુએ વસ્તુને જાણવા પહેલાં દેખવાની હોય છે. દેખ્યા પછી જાણવાનું બને. એ જ પ્રમાણે નાકે સુંઘવાથી, જીભે સ્વાદવાથી, કાને સાંભળવાથી કે વસ્તુને સ્પર્શથી વસ્તુને જાણતાં પહેલાં દેખી શકાય. આ પાંચે ઈન્દ્રિયથી દેખી કે જોઈ શકાય, તેને “દર્શન' કહેવામાં આવે છે. . બીજી રીતે વિચારીએ તે વસ્તુનું જ્ઞાન થતાં પહેલાં આપણા જેવા ચર્મચક્ષુવાળા પ્રાણીઓને ઉપર જણાવ્યું તે પ્રકારનું દર્શન થાય છે. મતિજ્ઞાન થાય તે વખતે વસ્તુને બંધ થાય છે. “આ કાંઈક છે” એવા વ્યંજનાવગ્રહથી શરૂ થતે બોધ અંતે ધારણમાં પરિણમે છે. તે મતિજ્ઞાનની આખી પદ્ધતિ પૃથક્કરણપૂર્વક આપણે ઉપર વિચારી ગયા. (જુઓ પૃ. ૭૭–૯૧). અને એ મતિજ્ઞાન પાંચમાંની કઈ ઈન્દ્રિય અથવા મનની દરમ્યાનગીરીથી થાય છે તે પણ આપણે વિચારી. ગયા. અને તેટલા માટે મતિજ્ઞાનને આપણે પક્ષ જ્ઞાનની કટિમાં મૂકયું હતું. આવા પ્રકારના જ્ઞાનમાં ગુણ અને પયોયનું જ્ઞાન ઈન્દ્રિય કે મનની મારફત થાય છે.
એવા પ્રકારનું જ્ઞાન થતાં પહેલાં વસ્તુને સામાન્ય બેધ થાય છે. દા. ત. આપણે સામે પડેલ ઘડાને રંગ વગેરે જાણીએ તે પહેલાં ઘડે છે એમ પ્રથમ આંખ દ્વારા દેખીએ છીએ. ગાયને પિછાનવા પહેલાં સામે ગાય છે એટલું સામાન્ય દર્શન થાય છે. વસ્તુમાં સામાન્ય અને વિશેષ એવા બે પ્રકાર હોય છે. સામે ઊભેલા હીરાચંદને મનુષ્યત્વ રૂપે બેધ એ સામાન્ય દર્શન છે. અને પછી તેના આકાર, રૂપ, રંગ, પહેરવેશથી એના હીરા
