________________
૧૦૫
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ દેખે. આંખની પેઠે આ આનુગામિક અવધિજ્ઞાન સાથે જાય છે. પ્રાણી જ્યાં જાય ત્યાં તેની સાથે એ જ્ઞાન જાય છે.
(૨) અનનુગામી અવધિજ્ઞાન – જે સ્થાને અવધિજ્ઞાન થયું હોય તેની ક્ષેત્રમર્યાદામાં તે જ્ઞાન રહે, તે મર્યાદા બહાર જાય તે સાથે જ્ઞાન ન જાય. એને વીજળીના દીવા સાથે સરખાવી શકાય. એ જ્યાં હોય ત્યાં પિતાના ક્ષેત્રમાં પ્રકાશ આપે. પણ એ બીજે જાય નહિ. શંખલાબદ્ધ દીપકની ઉપમા એને ગ્રંથમાં આપી છે. તે વીજળીના દીવાને બરાબર લાગુ પડે છે. જે સ્થાને જે મર્યાદાએ એ જ્ઞાન થયું હોય તેટલું જ અને ત્યાં જ રહે, પણ સાથે ન ચાલે તે અનનુગામી. દી ખરે, પણ ફાનસમાં મૂકી રાખેલે હોય અને ફાનસને બાંધી રાખ્યું હોય તેના જે આ અનનુગામી અવધિજ્ઞાનને સ્વભાવ હોય છે.
(૩) વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન – અવધિજ્ઞાન થયા પછી ઉત્તરત્તર વધારે વધારે મોટા ક્ષેત્રને વિસ્તાર સર કરતું જાય, શરૂઆતમાં એકબે ઈંચ કે વાંચદશ ફૂટના પ્રદેશને ઘેરે, પરિણામવિશુદ્ધિથી ક્ષેત્રમાં વધારો કરતું જાય તે ઠેઠ લેકના છેડા સુધી પહોંચી જાય, કમસર વિકાસ પામતું જાય તે ત્રીજું વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન. સારા અધ્યવસાય, ઉત્તમ વર્તન, વિશિષ્ટ ગસાધનાથી ક્ષેત્રમર્યાદા લાંબી લાંબી થતી જાય છે, અગ્નિમાં સરપણ નાખવામાં આવે અને અગ્નિ વધતું જાય તેની પડે. ન (4) હીયમાન અવધિજ્ઞાન – ઉત્પન્ન થતી વખતે જેનું ક્ષેત્ર . મોટું હોય, પછી પરિણામ ઢીલા પડતા જાય, સામગ્રીને અ૫લાભ થતું જાય અને જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર સંકેચાતું જાય તે હાનિ પામનાર અવધિજ્ઞાનને હીયમાન અવધિ કહેવામાં આવે છે. હળવે હળવે ઘટતું જાય તે હીયમાન.
(૫) પ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન – થયેલું અવધિજ્ઞાન ગેબ થઈ જાય તે, દીવાને ટૂંક મારતાં તે ઓલવાઈ જાય તેવું, પ્રતિપાતી. આવેલું થયેલું જ્ઞાન ચાલી જાય તે પ્રતિપાતી. કાજો કાઢતા મુનિને
