________________
જૈન દષ્ટિએ કમ સંદિગ્ધ મતિજ્ઞાન કહેવાય. એના પણ અવગ્રહથી માંડીને ધારણ સુધીના વિભાગે બન્ને પ્રકારમાં પડે
છેલ્લે વિભાગ ધ્રુવ અને અધુવને છે. એકવાર વસ્તુ જાણે તે અંદર પાકે પાયે ચૂંટી જામી જાય અને ત્યારબાદ ગમે ત્યારે એને પ્રસંગ પડે ત્યારે તે સ્મરણમાં આવે તે ધ્રુવગ્રાહી મતિજ્ઞાન કહેવાય. કેટલાક પ્રાણુઓ સામગ્રી હોય છતાં વિષયને ગ્રહણ કરી શકતા નથી. તેમનું જ્ઞાન અધૂવગ્રાહી છે. ધ્રુવગ્રાહી એ quick-witted 24991 well-grounded 23. a4yqugl blockhead જેવા છે. આ સર્વના ૨૮ પ્રકારે થાય. આ બાર પ્રકારમાં બહુ અને અ૫નું જોડલું તથા બહુવિધ અને અલ્પવિધનું જોડલું તે વિષયની વિવિધતાને અવલંબે છે, જ્યારે બાકીના આઠે વિભાગે જીવના ક્ષપશમ પર આધાર રાખે છે. અમૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર પ્રકારે - આ રીતે થતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ૩૩૬ પ્રકાર થાય. એમાં પાંચ ઈંદ્રિય અને મનની મારફત જ્ઞાન થાય છે. મન અને ચક્ષુને વ્યંજનાવગ્રહ થતું નથી અને એ રીતે અઠ્ઠાવીશ પૈકી પ્રત્યેકના આરબાર ભેદ થાય છે તે વાતની ઉપર ચોખવટ કરી. અતિશ્રતજ્ઞાનમાં ઓછા વધતા પર્યાનું જ જ્ઞાન થાય છે તે વાત પણ
ખ્યાલમાં રાખવી. આવી રીતે મૃતની નિશ્રાએ થતાં મતિજ્ઞાન ઉપરાંત ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ શ્રત વગર થાય છે, તદ્દન સ્વાભાવિક રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને વ્યંજનાવગ્રહ આદિના ક્રમ વગર થાય છે. તે ચાર પ્રકારની સહજ ક્ષપશમે થતી બુદ્ધિના ચાર પ્રકાર ભેળવીએ ત્યારે મતિજ્ઞાનના ૩૩૬+૪ મળીને ૩૪૦ ભેદ–પ્રકાર થાય. આ ચાર બુદ્ધિને ઓળખી લઈએ એટલે મતિજ્ઞાનને વિષય પૂરે થશે. સ્વયં થતી બુદ્ધિના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે.
૧. ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ. ૨. વૈનાયિકી બુદ્ધિ.
